وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ

ترجمه ها:

ترجمه فولادوند
و چون به او گفته شود: «از خدا پروا کن» نخوت، وى را به گناه کشاند. پس جهنم براى او بس است، و چه بد بسترى است.

ترجمه مجتبوی
و از مردم کس هست که جان خویش به جستن خشنودى خدا مى‏فروشد و خدا به بندگان مهربان است.

ترجمه مشکینی
و از مردم کس هست که جان خود را براى خشنودى خداوند مى‏فروشد (در راه خدا جانبازى مى‏کند، مانند على علیه السّلام که در شب هجرت در جاى پیامبر صلّى الله علیه وآله خوابید)، و خداوند به بندگان دلسوز و مهربان است.

ترجمه بهرام پور
و از مردم کسى است که در طلب رضاى خدا از سر جان مى‏گذرد، [چون على در بستر پیامبر] و خدا به بندگان مهربان است.

تفاسیر:

تفسیر المیزان
[سوره البقرة (2): آیات 204 تا 207]

ترجمه آیات:‏ و پاره‏اى از مردم، منافق و سالوسند که وقتى سخن از دین و صلاح و اصلاح مى‏کنند تو را به شگفت مى‏آورند و خدا را گواه مى‏گیرند که آنچه مى‏گویند مطابق آن چیزى است که در دل دارند و حال آنکه سرسخت‏ترین دشمنان دین و حقند (204). (به شهادت اینکه) وقتى بر مى‏گردند (و یا وقتى به ولایت و ریاستى مى‏رسند) با تمام نیرو در گستردن فساد در زمین مى‏کوشند و به مال و جانها دست مى‏اندازند با اینکه خدا فساد را دوست نمى‏دارد (205). و وقتى به ایشان گفته مى‏شود از خدا بترس دستخوش آن غرورى مى‏شوند که گناه در دلشان ایجاد کرده و ‌صفحه‌ى 143 تنها درمان دردشان جهنم است که بد قرارگاهى است (206). و بعضى دیگرند که جان خود را در برابر خوشنودى‏هاى خدا مى‏فروشند و خدا نسبت به بندگان رؤوف است (207). بیان آیات‏ [تقسیم مردم از نظر صفات و ذکر احوال و خصائص منافق‏] این آیات مشتمل بر تقسیمى دیگر است یعنى مردم را از حیث نتایج صفاتشان تقسیم مى‏کند، هم چنان که آیات قبلى یعنى از آیه:" فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا ..." به بعد مردم را از حیث اصل صفاتشان تقسیم مى‏کرد، که یا طالب دنیایند، و یا طالب آخرت، و آیات مورد بحث از حیث نتیجه دنیاطلبى و عقبى‏طلبى که در اولى نفاق و در دومى خلوص در ایمان است تقسیم مى‏کند، و تناسب این آیات با مساله حج تمتع بر کسى پوشیده نیست. " وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا ..." کلمه اعجاب به معناى خرسند کردن است، و جمله:" فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا" متعلق است به جمله: (یعجبک) و معناى مجموع آیه چنین مى‏شود: (خرسندى و مسرت در دنیا از این جهت که دنیاست و نوعى زندگى است منشاش ظاهربینى و حکم کردن بر طبق ظاهر است، و اما باطن و سریره در زیر پرده و پشت حجاب نهان است، انسان تا زمانى که بستگى و تعلق به حیات دنیا دارد، نمى‏تواند حقایق پشت پرده را ببیند و درک کند، مگر اینکه از طریق تفکر در آثار مختصرى از امر باطن را کشف کند و بهمین مناسبت است که دنبالش فرموده:" وَ یُشْهِدُ اللَّهَ عَلى‏ ما فِی قَلْبِهِ ..."، و معناى مجموع کلام این است که بعضى از مردمند که وقتى با تو سخن مى‏گویند، طورى وانمود مى‏کنند که افرادى حق‏پرستند، جانب حق را رعایت مى‏کنند، و به صلاح خلق عنایت دارند، و پیشرفت دین و امت را مى‏خواهند، در حالى که دشمن‏ترین مردم نسبت به حقند، و دشمنیشان با حق از هر دشمن دیگر شدیدتر است. و کلمه (الد) أفعل تفضیل از ماده (ل- د- د) است، لد، و لدود، هر دو به معناى شدت خصومت است. و کلمه خصام جمع خصم است، مانند صعب که جمعش صعاب و کعب که جمعش کعاب است. بعضى هم گفته‏اند: خصام مصدر است: و جمله ألد الخصام به معناى اشد خصومة مى‏باشد. " وَ إِذا تَوَلَّى سَعى‏ فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها ..." کلمه تولى به معناى داراى ولایت و سلطنت شدن و تملک آن است، و مؤید این معنا ‌صفحه‌ى 144 جمله" أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ" گرفتار غرورى مى‏شود که گناه در دل ایجاد مى‏کند در آیه بعدى است، که مى‏فهماند عزتى که دچارش شده به خاطر گناهانى بوده که مرتکب شده، و قلب مخالف با زبانش را، بیمار کرده است. و سعى به معناى عمل و هم به معناى سرعت در راه رفتن است، در نتیجه معناى آیه چنین است، که این منافق شدید الخصومه وقتى دستش برسد، و داراى قدرتى شود و ریاستى به دست آرد، سعى مى‏کند فساد را در زمین بگستراند و ممکن است کلمه (تولى) به معناى اعراض از روبرو شدن، و گفتگو کردن باشد و معنا چنین باشد که چون از نزد تو بیرون مى‏شود، وضعش غیر آن وضعى مى‏شود که در حضور تو داشت، در حضور تو دم از صلاح و اصلاح و خیر مى‏زد، و مى‏گفت در این راه سعى خواهد کرد، ولى چون بیرون مى‏شود در راه فساد و افساد سعى مى‏کند. " وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ" از ظاهر این عبارت بر مى‏آید که مى‏خواهد جمله قبلى یعنى فساد در زمین را بیان کند، و بفرماید فساد و افسادش به این است که حرث و نسل را نابود کند، و اگر نابود کردن حرث و نسل را بیان فساد قرار داده براى این است که قوام نوع انسانى در بقاى حیاتش به غذا و تولید مثل است اگر غذا نخورد مى‏میرد، و اگر تولید مثل نکند نسلش قطع مى‏شود، و انسان در تامین غذایش به حرث یعنى زراعت نیازمند است چون غذاى او یا حیوانى است و یا نباتى، و حیوان هم در زندگى و نموش به نبات نیازمند است پس حرث که همان نبات باشد اصل در زندگى بشر است، و بدین جهت فساد در زمین را با اهلاک حرث و نسل بیان کرد، پس معناى این آیه این شد: که او از راه نابود کردن حرث و نسل در زمین فساد مى‏انگیزد، و در نابودى انسان مى‏کوشد. " وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ" مراد از فساد، فساد تکوینى و آنچه در گردش زمان فاسد مى‏شود نیست چون پاره‏اى از فسادها هست که دست کسى در آن دخالت ندارد عالم عالم کون و فساد، و نشاه تنازع در بقا است، هیچ موجودى پدید نمى‏آید، مگر بعد از آنکه موجودى دیگر تباه مى‏شود، و هیچ جاندارى متحقق نمى‏شود، مگر بعد از آنکه جاندارانى بمیرند و این کون و فساد و حیات و موت در این موجودات طبیعى، و در این نشاه طبیعت زنجیروار و از پشت سرهم قرار دارند، و این مستند به خود خداى تعالى است، و حاشا بر خدا که چیزى را که خودش مقدر فرموده مبغوض بدارد. بلکه مراد از این فساد، فسادهاى تشریعى است، یعنى آن فسادى که دست بشر پدید ‌صفحه‌ى 145 مى‏آورد، آرى خداى عز و جل آنچه از دین که تشریع کرد به منظور اصلاح اعمال بندگان بوده، تا با عمل صالح روزمره و تمرین مستمر، ملکات فاضله را در نفوس آنان پدید آورد، و اختلافشان را اصلاح کند، و در نتیجه حال انسانیت و جامعه بشریت حالى معتدل شود، در این هنگام است که زندگیشان هم در دنیا و هم در آخرت عین سعادت مى‏شود، که به زودى در تفسیر آیه" کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً" بیانش خواهد آمد ان شاء اللَّه تعالى. و آن کسى که در آیه اول فرمود ظاهر قولش با باطن قلبش مخالف است، وقتى در زمین سعى به فساد مى‏کند، به نحوى نمى‏کند که ظاهر آن فساد باشد، بلکه به شکلى انجام مى‏دهد که ظاهرش اصلاح باشد، یعنى کلمات را از جاى خود تحریف مى‏کند، و حکم خدا را از آنچه که هست تغییر مى‏دهد، و در تعالیم دینى دخل و تصرف مى‏کند، تصرفى که منجر به فساد اخلاق و اختلاف کلمه شود، و معلوم است که در فساد اخلاق و اختلاف کلمه مرگ دین و فناى انسانیت و فساد دنیا حتمى است. آنچه که در این آیات آمده، مورد تصدیق تاریخ قرار گرفته، چون مردانى در امت اسلام آمدند، و بر دوش این امت سوار شده، در امر دین و دنیا تصرفاتى کردند که نتیجه مستقیمش و بال براى دین، و انحطاط براى مسلمین، و اختلاف در امت بود و کار دین را به جایى کشانید که بازیچه دست هر بازیگر شد، و انسانیت امت لقمه، هر چپاولگر گردید، و نتیجه این سعى و خودکامگیها فساد زمین شد، اولا بخاطر نابود شدن دین، و ثانیا به خاطر هلاک انسانیت و بهمین جهت است که مى‏بینیم در بعضى از روایات هلاکت حرث و نسل به هلاکت دین و انسانیت تفسیر شده که ان شاء اللَّه روایاتش خواهد آمد. " وَ إِذا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ" مفاد کلمه عزت معروف است و معناى کلمه" مهاد" فرش و هر گستردنى است، و از ظاهر کلام بر مى‏آید که کلمه (بالاثم) متعلق است به" العزة" معناى آیه این است: او وقتى مامور به تقوا مى‏شود و کسى نصیحتش مى‏کند که از خدا بترس، در اثر آن عزتى که با اثم و نفاق کسب کرده، و دل خود را بیمار ساخته، دچار نخوت و غرور مى‏شود. بى خبر از اینکه عزت مطلق (که در تحت تاثیر هیچ عاملى از بین نرود) تنها از ناحیه خداى سبحان است، هم چنان که فرموده:" تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ، وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ" «1» و نیز فرموده: (1) تو هر که راى بخواهى عزت مى‏دهى، و هر که راى بخواهى ذلیل مى‏کنى." سوره آل عمران، آیه 26" ‌صفحه‌ى 146 " وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ" «1» و نیز فرموده:" أَ یَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ، فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً" «2». و حاشا بر خداى تعالى اینکه چیزى را که مخصوص خود او است، و تنها او به بندگان مى‏دهد به بنده‏اى بدهد، و باعث گناه و شر او گردد، پس معلوم مى‏شود عزت مورد بحث در این آیه عزت خدایى نیست، بلکه اصلا عزت نیست، بلکه غرورى است که اشخاص جاهل و ظاهر بین آن را عزت مى‏پندارند. و از اینجا این معنا روشن مى‏شود که جمله (بالاثم) متعلق به جمله: (أخذته ...) نیست، تا در نتیجه حرف (با) در آن باء تعدیه، و معنا چنین باشد: (عزت او را وادار به گناه و به این مى‏کند که امر به تقوا را به عکس العملى ناخوشایند پاسخ دهد) و یا باء سببیت و معنا چنین باشد: (عزت و مناعت، به سبب اثم و گناه در او پیدا شد که مرتکب گردید). چرا با تعدیه و سببیت نیست؟ براى اینکه مستلزم آن است که در این دو صورت خداى تعالى حالت نفسانى آن مغرور را عزت دانسته باشد، و عزت بودن این رذیله را امضاء فرموده باشد، در حالى که گفتیم: این حالت درونى که مورد بحث است، عزت حقیقى نیست، و اما اگر کلمه (بالاثم) را متعلق به" العزة" بدانیم، همانطور که دانستیم، دیگر این اشکال وارد نمى‏شود، چون آن حالت درونى را عزت ندانسته، بلکه عزت باثم شمرده است. و اما اینکه در سوره ص آیه دوم فرموده:" بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی عِزَّةٍ وَ شِقاقٍ کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ فَنادَوْا وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ" «3». این تعبیر از باب نام‏گذارى و امضا نیست، و در این آیه حالت کفر و طغیان کفار را عزت نامیده، و عزت بودن آن را امضا نفرموده، چون کلمه عزت را نکره آورده، و آیه را با جمله: (کَمْ أَهْلَکْنا) ختم نموده تا بفهماند عزت نامبرده عزتى صورى و ناپایدار بوده، نه عزت اصلى که به هیچ وجه از بین رفتنى نیست. [دسته‏اى دیگر از مردم (در مقابل منافق)] " وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ ..." این آیه در مقابل آیه اول از آیات مورد بحث است، که آنجا هم مى‏فرمود: (وَ مِنَ النَّاسِ) (1) عزت مخصوص خدا و رسول و مؤمنین است." سوره منافقون آیه 80" (2) چگونه عزت را از پیش خود مى‏خواهند، و جستجو مى‏کنند؟ با اینکه عزت همه‏اش از خداست. " سوره نساء آیه 138" (3) بلکه آنها که کافر شدند در عزت و شقاق و دشمنى هستند، و ما چه بسا از امتهاى قبل از ایشان را هلاک کردیم و در حین هلاکت فریاد برآوردند، ولى دیگر هنگام فریاد نبود، و فرصت فرارى نمانده بود. " سوره ص آیه 2" ‌صفحه‌ى 147 ، و از این مقابله فهمیده مى‏شود که وصف در این جمله نیز در مقابل وصف آن جمله است یعنى همانطور که مراد از جمله:" وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ" بیان این معنا است که در آن عصر و آن ایام مردى وجود داشته که به گناهان خود افتخار مى‏کرده، و عزت مى‏فروخته، و از خودش خوشش مى‏آمده، و به ظاهر دم از صلاح مى‏زده، در حالى که در دل نقشه دشمنى مى‏کشیده، مردى بوده که از رفتارش چیزى جز فساد و هلاک عاید دین و انسانیت نمى‏شده. همچنین از جمله:" وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ..."، نیز فهمیده مى‏شود در آن روز مردى وجود داشته که جز به پروردگار خود نمى‏بالیده، و جز به دست آوردن رضاى خداى تعالى هیچ هدفى را دنبال نمى‏کرده، مردى بوده که رفتارش امر دین و دنیا را اصلاح مى‏کرده، و به وسیله او حق احقاق مى‏شده، و عیش انسانها پاکیزه مى‏شده، و بشر از برکات اسلام برخوردار مى‏شد. با این بیان ارتباط ذیل آیه با صدر آن به خوبى روشن مى‏گردد، و معلوم مى‏شود که چرا در ذیل آیه فرموده:" وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ، خدا نسبت به بندگان رؤوف است"؟ چون وجود چنین فردى در میان انسانها خود رأفتى است از خداى سبحان به بندگانش آرى اگر مردانى داراى این صفات بین مردم و در مقابل آن دسته دیگر از مردان منافق و مفسده‏جو وجود نداشتند، ارکان دین منهدم مى‏شد، و در بناى صلاح رشاد سنگى روى سنگ قرار نمى‏گرفت. اما خداى تعالى همواره آن باطل‏ها را به وسیله این حق‏ها از بین برده، و افساد دشمنان دین را به وسیله اصلاح اولیااش تلافى و تدارک مى‏کند، هم چنان که خودش فرموده:" وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً" «1»، و نیز فرموده: (فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرِینَ) «2». پس فسادى که در دین و دنیا راه پیدا مى‏کند، از ناحیه عده‏اى از افراد است که جز خودپرستى هواى دیگرى بر سر ندارند، و این فساد و شکافى که اینان در دین ایجاد مى‏کنند جز باصلاح و اصلاح آن دسته دیگر که خود را به خداى سبحان فروخته و در دل جز به پروردگار خود نمى‏اندیشند پر نمى‏شود، و زمین و زمینیان به صلاح نمى‏گرایند، و خداى تعالى این معامله سودمند خود را در آیه شریفه: (1) و اگر نبود که خداى تعالى شر بعضى از مردم راى به وسیله بعضى دیگر دفع مى‏کرد، هر آینه نه صومعه‏اى به جاى مى‏ماند و نه کلیسا و نه مساجدى که نام خدا در آنها زیاد برده مى‏شود." سوره حج آیه 40" (2) اگر اینان به اسلام کفر بورزند باکى نیست چون ما مردمى راى برانگیخته‏ایم، که هرگز به آن کفر نمى‏ورزند." سوره انعام آیه 89" ‌صفحه‌ى 148 " إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى‏ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ، یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ، وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ، وَ مَنْ أَوْفى‏ بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ" «1» و این موضوع در آیات دیگرى نیز خاطرنشان گردیده است. بحث روایتى [(شامل روایاتى در باره شان نزول آیات یاد شده)] در الدر المنثور از" سدى" روایت آورده در تفسیر آیه" وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ ..." گفته است: این آیه در باره أخنس بن شریق ثقفى، هم پیمان بنى زهره نازل شد، که وى در مدینه به خدمت رسول خدا ص رسید، و عرضه داشت: آمده‏ام تا اسلام بیاورم، و خدا مى‏داند که من در دعویم راستگویم، رسول خدا ص خوشش آمد، و بهمین جهت خداى تعالى فرمود:" وَ یُشْهِدُ اللَّهَ عَلى‏ ما فِی قَلْبِهِ". أخنس از حضور رسول خدا ص بیرون شد و به زراعتى از مسلمانان و شترانى از ایشان برخورد زراعت را آتش زد، و شتران را پى کرد، و بدین جهت خداى سبحان فرمود:" وَ إِذا تَوَلَّى سَعى‏ فِی الْأَرْضِ ..." «2». و در مجمع از ابن عباس نقل کرده که گفت: این آیات سه‏گانه در باره همه ریاکاران نازل شده، که در ظاهر چیزهایى را اظهار مى‏کنند که خلاف باطنشان است و صاحب مجمع اضافه کرده که این معنا از امام صادق(ع) روایت شده. «3» مؤلف: و لیکن این روایت با ظاهر آیات منطبق نیست. و در بعضى از روایات ائمه اهل بیت(ع) آمده: که آیات نازله در باره دشمنان ایشان نازل شده است. و در مجمع از امام صادق(ع) روایت آورده که در ذیل جمله: (1) خداوند از مؤمنین جان و مالشان راى خریده در مقابل اینکه بهشت از آن آنان باشد، و این مؤمنین در راه خدا جهاد مى‏کنند مى‏کشند و کشته مى‏شوند، و این وعده‏اى است که وفاى به آن حق است، و عده‏اى است که هم در تورات آمده، و هم در انجیل، و هم در قرآن و چه کسى باوفاتر به عهد است از خدا، پس شما مؤمنین راى بشارت باد به این فروشى که خریدارتان در آن خداست." سوره توبه آیه 112" (2) الدر المنثور ج 1 ص 238 (3) مجمع البیان ج 2 ص 300 ‌صفحه‌ى 149 " وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ" فرموده: مراد از حرث در اینجا دین، و مراد از نسل انسان است. «1» مؤلف: بیان این روایت گذشت و این نیز روایت شده که مراد از حرث ذریه و زراعت هر دو است، و به هر حال مساله تطبیق آیه بر مصداق امرى است آسان. «2» و در امالى شیخ از على بن الحسین(ع) روایت آمده که در ذیل جمله:" وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ..."، فرموده: این جمله در باره على(ع) نازل شده، که در شب هجرت در بستر رسول خدا ص خوابید. «3» مؤلف: روایات از طرق شیعه و سنى بسیار آمده که آیه نامبرده در باره شب فراش نازل شده، که تفسیر برهان به پنج طریق آن را از ثعلبى و دیگران نقل کرده است. «4» و در الدر المنثور است که ابن مردویه از صهیب روایت کرده که گفت: وقتى مى‏خواستم از مکه به سوى رسول خدا ص هجرت کنم قریش به من گفتند اى صهیب تو آن روز که به شهر ما آمدى دست خالى بودى، و حال که مى‏خواهى کوچ کنى اموالت را هم مى‏برى و این به خدا سوگند ممکن نیست، و هرگز نمى‏گذاریم آنها را با خود ببرى، من به ایشان گفتم: آیا اگر اموالم را به شما واگذار کنم دست از من بر مى‏دارید؟ گفتند: بله به ناچار اموالم را به طرفشان پرتاب کردم و آزاد شدم، و از مکه بیرون آمده به مدینه رسیدم، این خبر به رسول خدا ص رسید، دو بار، فرمود: صهیب در معامله‏اش سود برد. «5» مؤلف: در المنثور این قصه را به چند طریق دیگر روایت کرده، که در بعضى از آنها آمده: آیه" وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی ..." نیز در این قصه نازل شده، و در بعضى دیگر آمده آیه نامبرده در باره ابى ذر و صهیب نازل شده که هر دو جان خود را با مال خود خریدند، ولى ما در سابق هم گفتیم که آیه شریفه با این احتمال که شراء به معناى خریدن باشد نمى‏سازد، (بلکه شراء که در لغت هم به معناى خریدن است و هم فروختن. در آیه شریفه به معناى فروختن است، و تنها با معامله على(ع) در لیلة المبیت قابل انطباق است). و در مجمع روایتى از على(ع) نقل کرده که فرمود: مراد از این آیه کسى است که به خاطر امر به معروف و نهى از منکر کشته شود. «6» مؤلف: این بیان عموم آیه شریفه است پس منافات ندارد که شان نزول خاصى داشته باشد. (1) مجمع البیان ج 2 ص 300 (2) مجمع البیان ج 2 ص 300 (3) امالى شیخ طوسى ص 185 طبع قدیم‏ (4) تفسیر برهان ج 1 ص 206، 207 (5) الدر المنثور ج 1 ص 239 (6) مجمع البیان ج 2 ص 301

تفسیر نور
ابن‏ابى‏الحدید که از علماى قرن هفتم اهل‏سنّت است، در شرح نهج‏البلاغه خود آورده است: تمام مفسّران گفته‏اند این آیه درباره على‏بن‏ابى‏طالب علیه السلام نازل شده است که در لیلةالمبیت در بستر رسول خدا صلى الله علیه وآله خوابید. و این موضوع در حدى از تواتر است که جز کافر یا دیوانه آنرا انکار نمى‏کند. <595> مشرکانِ مکّه، قرار گذاشتند از هر قبیله‏اى یک نفر را براى کشتن پیامبر صلى الله علیه وآله انتخاب کنند و آن حضرت را دسته جمعى از بین ببرند تا بنى‏هاشم به خونخواهى او قیام نکنند و با این عمل از دعوت پیامبر راحت شوند. پیامبر صلى الله علیه وآله از نقشه‏ى آنان با خبر شد و على علیه السلام براى اینکه پیامبر به سلامت از مکّه خارج شود، در بستر ایشان خوابید و این آیه در شأن آن حضرت نازل گردید. <596> همین که على علیه السلام در آن شب خطرناک به جاى پیامبر خوابید، خداوند به دو فرشته‏ى خود، جبرئیل و میکائیل فرمود: کدامیک از شما حاضرید فداى دیگرى شوید؟! هیچکدام از آنها حاضر نشدند. خداوند فرمود: اینک مشاهده کنید که چگونه على‏بن‏ابى‏طالب علیهما السلام حاضر است جان خود را فداى رسول خدا کند. گاهى باید براى احیاى یک معروف ویا محو یک منکر، جان را تسلیم کرد. حضرت على علیه السلام فرمودند: کسى که در راه امر به معروف و نهى از منکر کشته شود، یکى از مصادیق این آیه است. <597> 1- نااهل، حرفش زیباست وانسان را به تعجّب وامى‏دارد، ولى مؤمن، عملش دنیا را متعجّب مى‏کند. «من‏النّاس مَن یعجبک قوله»، «من‏النّاس مَن یشرى نفسه» 2- یاد ایثارگران را زنده بداریم. «من الناس من یشرى» 3- پیش مرگِ اولیاى خدا شدن، یک ارزش است. «من الناس من یشرى» 4- بزرگ‏ترین سود آن است که انسان بهترین متاع را که جان اوست به خالق خود بفروشد، آن هم نه براى بهشت و یا نجات از دوزخ، بلکه فقط براى کسب رضاى او. «ابتغاء مرضات اللّه» 5 - در راه خدا، استقبال از خطر و آمادگى براى جانفشانى همچون دریافت خطر است. با توجّه به شأن نزول آیه، ستایش از کسى است که جان خود را در معرض خطر قرار داد، هرچند حادثه‏اى اتفاق نیفتاد. «من یشرى نفسه...» 6- رأفت خداوند، بهترین پاداش است. خداوند براى هرکارى پاداشى قرار داده است، امّا در این آیه مى‏فرماید: خداوند رئوف است. «اللّه رئوف بالعباد« 

تفسیر اطیب البیان
و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رؤف بالعباد:(و بعضی از مردمند که جان خود را دربرابر خوشنودیهای خدامی فروشند و خدا نسبت به بندگان بسیار مهربان است )مراد از(یشری نفسه ...)آنست که جز پروردگارش هم و غمی نداشته و نفس خود را تقدیم خدانموده است و هیچ تمایلی در نفس او به غیر خدا نیست و جز اصلاح امر دین ودنیا در طلب چیز دیگری نمی باشدو خداوند به واسطه وجود چنین شخصی حق را احیاء می کند و این امر خود رأفت و رحمتی از جانب خداوند نسبت به بندگانش می باشد ،چون اگر وجود چنین انسانی با این صفات ستوده نباشد نفاق وفساد چیره می گردند و ارکان دین منهدم گشته و راههای هدایت و صلاح مسدود خواهد شد.(روایات بسیار ازشیعه و عامه نقل شده که پنج مورد آن در تفسیر برهان ازثعلبی و دیگران آمده است ،که نزول این آیه در وصف لیله المبیت یعنی شبی که حضرت علی (ع ) در بستر پیامبر(ص ) خوابید و آن حضرت به مدینه هجرت نمودند، می باشد و این اوصاف متعلق به علی (ع ) است ، پس شأن نزول آیه دروصف حضرت علی (ع )بوده ،اما منافات ندارد که عمومیت و اطلاق هم داشته باشد.

تفسیر نمونه
مفسر معروف اهل تسنن «ثعلبى» مى گوید: هنگامى که پیغمبر اسلام تصمیم گرفت مهاجرت کند براى اداى دینهاى خود و تحویل دادن امانتهائى که نزد او بود على (علیه السلام) را به جاى خویش قرار داد و شب هنگام که مى خواست به سوى غار ((ثور)) برود و مشرکان اطراف خانه او را براى حمله به او محاصره کرده بودند دستور داد على (علیه السلام ) در بستر او بخوابد و پارچه سبز رنگى (برد حضرمى ) که مخصوص ‍ خود پیغمبر بود روى خود بکشد در این هنگام خداوند به ((جبرئیل )) و ((میکائیل )) وحى فرستاد که من بین شما برادرى ایجاد کردم و عمر یکى از شما را طولانیتر قرار دادم کدام یک از شما حاضر است ایثار به نفس کند و زندگى دیگرى را بر خود مقدم دارد هیچکدام حاضر نشدند. به آنها وحى شد اکنون على (علیه السلام ) در بستر پیغمبر خوابیده و آماده شده جان خویش را فداى او سازد به زمین بروید و حافظ و نگهبان او باشید. هنگامى که جبرئیل بالاى سر و میکائیل پایین پاى على (علیه السلام ) نشسته بودند جبرئیل مى گفت : ((به به آفرین بر تو اى على ! خداوند بواسطه تو بر فرشتگان مباهات مى کند)). در این هنگام آیه فوق نازل گردید و به همین دلیل آن شب تاریخى به نام ((لیلة المبیت )) نامیده شده است . ((ابن عباس مى گوید این آیه هنگامى که پیغمبر از مشرکان کناره گرفته بود و با ابو بکر به سوى غار مى رفت درباره على (علیه السلام ) که در بستر پیغمبر خوابیده بود نازل شد. ((ابو جعفر اسکافى )) مى گوید: (همانطور که ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه جلد 3 صفحه 270 ذکر کرده است ) جریان خوابیدن على (علیه السلام ) در بستر پیغمبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) به تواتر ثابت شده و غیر از کسانى که مسلمان نیستند و افراد سبک مغز آن را انکار نمى کنند در جلد دوم ((الغدیر)) ذیل آیه مورد بحث (صفحه 48 به بعد) مى نویسد: ((غزالى )) در کتاب احیاء العلوم جلد سوم صفحه 238 و گنجى در کتاب ((کفایة الطالب )) صفحه 114 و ((صفورى )) در ((نزهة المجالس )) جلد دوم صفحه 209 و ابن ((صباغ مالکى )) در کتاب ((الفصول المهمة )) صفحه 33، ((سبط ابن جوزى حنفى )) در ((تذکرة الخواص )) صفحه 21 ((شبلنجى )) در ((نور الابصار)) صفحه 86 و احمد در ((مسند)) جلد یک صفحه 348 و ((تاریخ طبرى )) جلد دوم صفحه 99 تا 101 و ((ابن هشام )) در ((سیرة )) جلد دوم صفحه 291 و ((حلبى )) در ((سیره )) خود و ((تاریخ یعقوبى )) جلد دوم صفحه 29 جریان ((لیلة المبیت )) را نقل کرده اند. فداکارى بزرگ در شب تاریخى هجرت گرچه آیه فوق همانطور که در شان نزول آن ذکر شد، مربوط به ماجراى هجرت پیغمبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) و فداکارى على (علیه السلام ) و خوابیدن او در بستر آن حضرت نازل شده ، ولى همچون سایر آیات قرآن ، مفهوم و محتواى کلى و عمومى دارد. و در واقع نقطه مقابل چیزى است که در آیات قبل در مورد منافقان وارد شده بود. مى فرماید: ((از میان مردم کسانى هستند که جان خود را در برابر خشنودى خدا مى فروشند، و خداوند نسبت به بندگانش مهربان است )) (و من الناس من یشرى نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رؤ ف بالعباد). آن گروه مردمى خودخواه و خودپسند و لجوج و معاند بودند که از راه نفاق در بین مردم آبروئى کسب مى کردند، و در ظاهر خود را مؤ من و خیرخواه نشان مى دادند، اما کردارشان پرده از روى گفتارشان بر مى داشت چرا که جز فساد در زمین و نابود کردن حرث و نسل کار دیگرى نداشتند. ولى این گروه تنها با خدا معامله مى کنند و هر چه دارند حتى جان خود را به او مى فروشند و جز رضا و خشنودى او چیزى خریدار نیستند. و با فداکارى و ایثار آنهاست که امر دین و دنیا اصلاح و حق زنده و پایدار مى شود و زندگى انسان گوارا و درخت اسلام بارور مى گردد. جمله ((و الله رؤ ف بالعباد)) که در حقیقت نقطه مقابل چیزى است که در آیات قبل درباره منافقان مفسد فى الارض آمده بود ((فحسبه جهنم و لبئس المهاد)) ممکن است اشاره به این باشد که خداوند در عین اینکه بخشنده جان به انسان است همان را خریدارى مى کند و بالاترین بها را که همان خشنودى خویش ‍ است به انسان مى پردازد. قابل توجه اینکه فروشنده ((انسان )) و خریدار خدا و متاع ((جان )) و بهاى معامله خشنودى ذات پاک اوست . در حالى که در موارد دیگرى بهاى اینگونه معاملات را بهشت جاویدان و نجات از دوزخ ذکر کرده است مثلا مى فرماید: ان الله اشترى من المؤ منین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة یقاتلون فى سبیل الله فیقتلون و یقتلون ، ((خدا از مومنان جانها و مالهایشان را خریدارى مى کند که بهشت از آن آنها باشد، در راه خدا پیکار مى کنند مى کشند و کشته مى شوند)) <365> و شاید به همین جهت است که آیه مورد بحث با کلمه من تبعیضیه (و من الناس ) شروع شده یعنى تنها بعضى از مردم هستند که قادرند به این کار فوق العاده دست زنند، و تنها بهائى را که براى ایثار جان طالب باشند، همان خشنودى خدا بوده باشد، ولى در آیه 111 سوره توبه که در بالا آوردیم همه مومنان به معامله با خدا، در برابر بهشت جاویدان دعوت شده اند. این احتمال نیز در تفسیر جمله ((و الله رؤ ف بالعباد)) و تناسب آن با آغاز آیه وجود دارد که مى خواهد این حقیقت را روشن سازد که وجود این چنین افراد وفادار و ایثارگر در میان مردم ، از رافت و مهربانى خدا نسبت به بندگانش سرچشمه گرفته ، زیرا اگر چنین انسانهاى از خود گذشته در جوامع انسانى وجود نداشته باشند، ارکان دین و اجتماع فرو مى ریزد، ولى خداوند مهربان با این دوستان ایثارگر خود، جلو خرابکارى دشمنان را مى گیرد. به هر حال این آیه با توجه به شاءن نزولى که مشروحا گفته شد، یکى از بزرگترین فضایل على (علیه السلام ) است که در اکثر منابع اسلامى آمده ، و به قدرى چشمگیر است که معاویه ، به خاطر دشمنى خاصى که با على (علیه السلام ) داشت طبق روایتى چنان از این فضیلت ناراحت بود که ((سمرة بن جندب )) را با چهارصد هزار درهم تطمیع کرد که بگوید این آیه درباره عبدالرحمن بن ملجم ، قاتل على (علیه السلام ) (طبق حدیث مجعولى ) نازل شده ، و آن منافق جنایت پیشه نیز چنین کرد، ولى همانطور که انتظار مى رفت حتى یک نفر این حدیث مجعول را نپذیرفت <366>

پاورقی :
365-سوره توبه ، آیه 111.
366-داستان این معامله را «ابن ابی الحدید» در شرح «نهج البلاغه» جلد 4 ، صفحه 73 نقل کرده است.