تفسیر مجمع البیان
21 - به یقین در [شیوه زندگى‏] پیامبرخدا براى شما سرمشق [شایسته و] نیکویى است؛ براى آن کسى که به خدا امید مى‏دارد، و خدا را بسیار یاد مى‏کند. 22 - و هنگامى که ایمان آوردگان [لشکریان‏] احزاب را دیدند، گفتند: آنچه خدا و پیام‏آورش به ما وعده داده بودند، این است، و خدا و پیام آورش درست گفتند [و این گونه بودند که دیدن آن لشکریان بسیار] جز بر ایمان و [فرمانبردارى و ]تسلیمشان [در برابر حق‏] نیفزود. 23 - از ایمان آوردگان، مردانى هستند که در آنچه با خدا [یشان‏] بر سر آن پیمان بسته بودند راست گفتند [و بدانت جامه عمل پوشاندند]؛ از این رو پاره‏اى از آنان [با فداکارى و شهادت ]پیمان خویشتن را به پایان بردند، و پاره‏اى از آنان [نیز] چشم به راهند، و [هرگز در پیمان‏شان‏] هیچ‏گونه تغییرى ندادند. 24 - [این رویدادها] براى آن بود که خدا راستگویان را در برابر راستگویى [و راست کردارى ] آنان پاداش دهد، و نفاقگرایان را اگر بخواهیم، عذاب کند یا [اگر روى توبه به بارگاه او آوردند،] توبه آنان را بپذیرد؛ بى‏گمان خدا بسیار آمرزنده و مهربان است. 25 - و خدا آنان را که کفر ورزیده بودند، بى‏آنکه به خیرى نایل آمده [و به ثروتى دست یافته‏] باشند، با [حسرت و] خشم‏شان بازگردانید؛ و [در کار زار خندق‏] ایمان آوردگان را از پیکار [خونین‏] بى‏نیاز ساخت [و با یارى خویش و افکندن وحشت و دلهره بر دل‏هاى دشمن آنان را پیروزى بخشید]؛ و خدا هماره نیرومند و شکست‏ناپذیر است. تفسیر مترقى‏ترین الگو براى عصرها و نسل‏ها در آیات پیش از گروه‏هاى گوناگونى، چون سست‏ایمانها، نفاقگرایان، سردمداران کفر و بیداد، بازدارندگان از جهاد و کارشکنان در امور دفاع و نقش تخریبى رنگارنگ آنان در پیکار «خندق» سخن رفت؛ اینک به ترسیم نقش پرشکوه پیامبر و عملکرد ایمان آوردگان راستین پرداخته و در نخستین آیه مورد بحث به منظور انگیزش مردم توحیدگرا به جهاد و شکیبایى مى‏فرماید: لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ به یقین براى شما در زندگى پیامبر خدا و در الگوگیرى از او سرمشق نیکو و نمونه شایسته‏اى است؛ واژه «اُسوه»، از «اتساء» مى‏باشد، درست همان‏گونه که واژه «قدوه» از «اقتداء» آمده است. این واژه اسم است که در جاى مصدر قرار گرفته، و در اصل به مفهوم حالتى است که انسان به هنگام الگوگیرى و پیروى از دیگرى به خود مى‏گیرید؛ با این بیان منظور این است که: براى شما بندگان خدا در الگو گرفتن از پیامبر، اگر به او اقتدا مى‏کردید و او را در یارى حق و عدالت و شکیبایى در راه خدا سرمشق قرار مى‏دادید پیروى شایسته و نیکویى است. شما به او بنگرید که چگونه دامان همت بر کمر زده و آستین شجاعت و شهامت بالا کشیده، و در جهاد وتلاش شکیبایى و پایدارى پیشه ساخته است! به او بنگرید که چگونه بر شکستن دندانهایش در پیکار «اُحُد»، و شکافته شدن پیشانى‏اش شکیبایى ورزید و پشت به دشمن خیره‏سر و اصلاح‏ستیز نکرد؛ به او بنگرید که چگونه بر شهادت عموى ارجمندش «حمزه» پایدارى ورزید و با شکیبایب بر همه رنجها و فشارها و مصیبت‏ها دوشا دوش شما و پیشتر از همه شما با جان و تن با شما مواسات نمود. آیا به‏راستى شما ایمان آوردگان بسان او فداکارى و مواسات پیشه ساختید و دگر دوستى و مردم خواهى را راه و رسم خود قرار دادید؟! لِمَنْ کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیرًا این جمله در حقیقت بدل از «لکم» مى‏باشد و این الگوگیرى و سرمشق نیکو و سرفراز را ویژه کسانى مى‏سازد که به این سه ویژگى آراسته‏اند: 1 - براى آن کسى که به راستى به خدا امید مى‏بندد وبه او ایمان دارد، 2 - و براى آن کسى که به روز بازپسین امید مى‏دارد و در فرارسیدن آن تردید ندارد، 3 - و آن کسى که خداى یکتا و بى‏همتا را بسیار یاد مى‏کند. به باور «ابن عباس» منظور این است که این الگوگیرى براى آن کسى است که به پاداش و نعمتى که نزد خداست امید مى‏دارد و به روز باز پسین ایمان دارد. امّا به باور «مقاتل»، این الگوگیرى و اقتداى نیکو براى آن کسى است که از روز رستاخیز، که در آن به پاداش وکیفر عملکرد خود مى‏رسد مى‏ترسد. وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیرًا و خدا را فراوان یاد مى‏کند. این ویژگى بدان دلیل است که هر کسى به‏یاد خدا باشد، فرمان‏هاى او را پیروى نموده و از هشدارهایش هشدار مى‏پذیرد، امّا آنکه به یاد خدا نباشد این‏گونه نیست. اندیشه و عملکرد ایمان آوردگان در پیکار «خندق» پس از الگو و سرمشق قرار دادن پیامبر براى مردم با ایمان و شایسته کردار در همه میدانها و جلوه‏هاى زندگى، اینک در نمایش اندیشه و گفتار و عملکرد ایمان آوردگان در جنگ «خندق» مى‏فرماید: وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ‏ و هنگامى که ایمان آوردگان گروه‏هاى دشمن را دیدند که براى جنگ با پیامبر دست به دست هم داده و اتحادیه نظامى تشکیل داده‏اند، نه تنها برخورد نلرزیدند و نترسیدند، بلکه با آرامش خاطر گفتند: این همان چیزى است که خدا و پیامبرش به ما وعده داده بودند! وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ‏ و خدا و پیامبر او درست وعده دادند وراست گفتند. در تفسیر این فراز دو نظر آمده است: 1 - «جبایى» در این مورد مى‏گوید: از آنجایى که پیامبر پیش از رویداد «خندق» و حرکت همگام شرک و بیداد بر ضد اسلام و مسلمانان از آن رویداد خبر داده و پیشگویى کرده بود که با وجود دست به دست هم دادن احزاب شرک و همدست و همدستان‏شدن و برخى از نفاگران و پاره‏اى از تیره‏ه‏اى یهود با آنان، باز هم سپاهیان احزاب ناکام مى‏گردند. و مسلمانان به‏یارى خدا پیروز مى‏شوند، به همین جهت ایمان آوردگان راستین با دیدن ستون‏هاى سپاه‏احزاب برایشان روشن شد که این همان وعده خدا و پیشگویى پیامبر اوست، و این پیشگویىِ درست براى پیامبر، خود معجزه‏اى آشکار گردید، چرا که سرانجام از میان امواج فشارها و گرفتارى‏ها، پیروزى و سرفرازى از آنِ پیامبر و یارانش گردید وذلت و زیان و نگون‏سارى از آنِ دشمنان آن حضرت. وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِیمَانًا وَتَسْلِیمًا و دیدن انبوه دشمن جز برایمان آگاهانه و خالصانه و فرمانبردارى آنان نیفزود. 2 - امّا گروهى دیگر از جمله «قتاده» بر آنند که خدا به مردم مسلمان این‏گونه وعده پیروزى و سرفرازى داده بود که: آیا پنداشتید که وارد بهشت خواهید شد در حالى که هنوز مانند آنچه بر سر پیشنیان شما آمد، بر سر شما نیامده است؟ آنان دچار سختى و زیان شدند و به هراس و تکان درآمدند، تا آنجا که پیامبر خدا و کسانى که با وى ایمان آورده بودند، گفتند: پیروزى خدا کى خواهد بود؟ به‏هوش باشید که پیروزى خدا نزدیک است. ام حسبتم أنْ تدخلوا الجنة و لما یأتکم مثل الّذین خلوا من قبلکم مستّهم البأساء و الضّراء و زلزلوا حتى یقول الرسول و الّذین آمنوا معه متى نصرالله...(131) بدین‏سان در آیه شریفه به آنان وعده داده شده بود که پس از فشارها وگرفتارى‏ها و مقاومت و پایدارى در برابر دشمن، پیروزى خدا به آنان خواهد رسید، به همین جهت ایمان آوردگان با دیدن سپاهیان احزاب و تندباد بحرآنها و خطرها به‏یاد و عده خدا افتادند واین فشارها و رسیدن دشمنان به کراه‏ها مدینه جز بر ایمان و پایدارى آنان در راه حق و عدالت براى رسیدن یارى و پیروى خدا نیفزود. * * * در سومین آیه مورد بحث در وصف ایمان آوردگان راستین و شایسته‏کردارى که در الگوگیرى از پیامبر از همه جدى‏تر و پیشتازترند، مى‏فرماید: مِنْ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ‏ از میان ایمان آوردگان مردانى هستند که به آنچه با خدا پیمان بسته‏اند، به‏راستى وفا کرده‏اند. به‏باور مفسّران منظور این است که آنان به خدا عهد کردند که از حق و عدالت دفاع نموده و از برابر دشمن فرار نکنند، و به این پیمان وفا کردند و سخت پایدارى ورزیدند. فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ‏ در این راه پاره‏اى از آنان تا سرحدّ شهادت پایدارى ورزیدند و جان را در طبق اخلاص نهادند، و ضمن رسیدن به آروزى خویش به عَهد خود نیز وفا کردند. به باور «محمد بن اسحاق» منظور از «قضى نحبه» این است که: او کارش را به انجام رسانید و به سوى پروردگارش باز گشت. امّا به باور «حسن» منظور این است که: او در راه وفاى به عهد و پیمانِ صادقانه خویش به پایان زندگى‏اش رسید. و «ابن قتیبه» مى‏گوید: واژه «نحب» به مفهوم «نذر» مى‏باشد و به‏باور او منظور این است که آنان نذر کردند که اگر با دشمن روبه‏رو شدند، تا سرحد شهادت و یا رسیدن یارى وپیروزى خدا پایدارى ورزند و پاره‏اى به آن عهد و نذر وفا کرد و به شهادت رسید و بسان «حمزه» جان را در طبق اخلاص نهاد. و از «انس بن مالک» آورده‏اند که گفت: عمویم نتوانست در جنگ «بدر» شرکت کند، از این رو در جبران کار خویش که نتوانسته است در نخستین پیکار پیامبر با شرک و بیداد شرکت کند، نذر کرد که اگر خدا به او توفیق دهد، در پیکار آینده‏اى که در پیش خواهد آمد شرکت خواهد جست؛ ازاین رو هنگامى در پیکار «اُحُد» شرکت کرد و در آنجا مسلمانان پس از یک موفقیت بزرگ، بر اثر یک اشتباه نظامى از سوى ستونى از مدافعان اسلام، دستخوش شکست شدند و بسیارى پشت به دشمن نموده و پیامبر را با امیرمؤمنان و تنى چند از شیرمردان پیکارگر تنها نهادند، او رو به بارگاه خدا کرد که: پروردگار، من از آنچه اینان انجام دادند و پشت به دشمن کردند پوزش مى‏طلبم و از عملکرد زشت و تجاوزکارانه شرک گرایان نیز بیزارى مى‏جویم، و آنگاه او به میدان نهاد و به دفاعى دلیرانه و تحسین برانگیز پرداخت، به گونه‏اى که به گواهى ناظران، پیکارش کم‏نظیر و بسیار شجاعانه بود، و سرانجام هم با تحمّل هشتاد و هفت زخم شمشیر و نیزه و تیر سر بر بستر شهادت نهاد، و آن‏گاه بود که این آیه فرود آمد که: فمنهم من قضى نحبه... پاره‏اى از توحیدگرایان راستین به عهد خود با خدا وفا کردند و جان را در این راه فدا کردند. وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ و پاره‏اى از آنان نیز در انتظار به دست آوردن فرصت مناسب براى وفاى به عهد خویشند. به‏باور «محمدبن اسحاق» گروه نخست آن کسانى هستند که در روز «بدر» و «اُحُد» به شهادت رسیدند و گروهى که در انتظار وفاى به عهد هستند، آنان مى‏باشند که در انتظار شهادت به همراه یاران و یا رسیدن یارى و پیروزى خدا و شکست شرک و بیداد به پایدارى و شکیبایى به وظیفه خویش عمل کردند. وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا و هرگز عقیده خویشتن را تغییر نداده و بسان برخى عناصر سست ایمان و نفاقگرا واصلاح‏ناپذیر از پیمان خویش انحراف نجستند. امّا به باور «ابن عباس» منظور از گروه نخست حمزه سید الشهداء و «انس بن نضر» و یاران آنان هستند، که در «اُحُد» در راه دین خدا به شهادت نایل آمدند. از دیدگاه «کُلبى» منظور از گروه مورد اشاره کسانى هستند که با شکیبایى و فداکارى تحسین برانگیز به پیمان خود با خدا و پیامبر وفا کردند و آن را تغییر ندادند و با فرار از برابر دشمن تجاوز کار آن را نشکستند. «حاکم حسکانى» با سند خود از امیرمؤمنان (ع) آورده است که فرمود: فینا نزلت: رجال صدقه‏ما عاهدواللّه علیه... این آیه درباره ما فرود آمده است که مى‏فرماید: از میان ایمان آوردگان مردانى هستند که به آنچه با خدا عهد بستند، صادقانه وفا کردند... آن‏گاه افزود: و به خداى سوگند که من در انتظار شهادت هستم، و هرگز عهد خود را با خدا تغییر و تبدیلى نداده‏ام. فانا واللّه المنتظر و ما بدلت تبدیلا.(132) * * * در چهارمین آیه مورد بحث مى‏فرماید: لِیَجْزِیَ اللَّهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ‏ هدف این است که خدا راستگویان و وفاداران را به خاطر راستى و درستکاریشان پاداش دهد، وَیُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ إِنْ شَاءَ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ‏ و نفاقگرایان را اگر بخواهد، به کیفر عهد شکنى‏شان گرفتار عذاب سازد، و یا اگر بخواهد و شایسته بداند آنان را مورد بخشایش قرار دهد و توبه آنان را بپذیرد؛ چرا که سقوط عذاب از سوى خدا در مورد توبه کاران و اصلاح پذیران به‏خاطر فزون‏بخشى و لطف خداست، و گرنه از دیدگاه خرد وخردمندان واجب نیست که خدا توبه آنان را بپذیرد و کیفر عملکردشان را بر آنان ببخشاید؛ ما این نکته را از روایات رسیده و اتفاق نظر و اجماع دانشمندان مذهب اهل بیت دریافته‏ایم که خداى مهربان در پرتو فضل وبنده‏نوازى خویش چنین مى‏کند. إِنَّ اللَّهَ کَانَ غَفُورًا رَحِیمًا چرا که خدا هماره آمرزنده و مهربان است. آرى، او آمرزنده و مهربان است، چرا که ستایش و مدح زمانى زیبنده است که ذات پاک و بى‏همتاى او، بر کسى که درخور کیفر است، ببخشاید و او را بیامرزد و از عذاب مرگبار و خفت‏آورى که ثمره شوم گناه اوست، وى را رهایى بخشید، و گرنه آمرزش و بخشایش چهره‏هاى شایسته کردارى، چون: سلمان، عمار، ابوذر و همانند آنان کارى نیست که زیبنده ستایش باشد؛ چرا که آنان درخور بخشایش و نعمت‏هاى پایدارند و در پرتو عدل خدا به این مقام والا مى‏رسند. به باور «جبایى» منظور آیه مورد بحث این است که: و نفاقگران را اگر بخواهد در این جهان به عذابى سخت گرفتار مى‏سازد و در کیفرشان شتاب مى‏کند و یا اگر بخواهد و شایسته بداند توبه آنان را مى‏پذیرد. * * * در آخرین آیه مورد بحث مى‏فرماید: وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنَالُوا خَیْرًا و خدا کفرگرایان و ظالمان را بى‏آنکه به ثروت و غنایى رسیده باشند، در حالى که در آتش خشم و کینه مى‏سوختند برگردانید. منظور از کفرگرایان در آیه شریفه، سپاهیان احزاب و هم پیمانان تبهکار آنان مى‏باشند که براى درهم کوبیدن اسلام و مسلمانان و کشتن پیامبر خدا به‏سوى مدینه حرکت کردند، امّا به خواست خدا در هدف شان شکست‏خوردند و با کینه کور و آتش خشمى که آنان را مى‏سوزانید باز گشتند؛ و این بازگشت، خفت‏آور در حالى بود که به پیروزى و غارت دارایى مردم مدینه - که آرزوى آن را داشتند - نرسیدند. به باور پاره‏اى منظور از «خیر» در آیه، همان آرزوى پیروزى سپاه شرک بر پیامبر و مسلمانان و به دست آوردن غنایم بود؛ و آنان به‏خاطر کوردلى و تعصب جاهل پیروزى بر حق و عدالت و پیامبر خدا و مردم با ایمان را براى خود خیر و برکت مى‏پنداشتند. امّا به‏باور پاره‏اى دیگر منظور از واژه «خیر» مال و ثروت است، چرا که در آیه دیگرى مى‏فرماید: و انّه لحب الخیر لشدید(133) و راستى که انسان شیفته مال و ثروت است. با این بیان آنان در اندیشه به دست آوردن ثروت بودند که خدا با یارى و پیروزى مسلمانان آنان را ناکام و شکست خورده بازگردانید. وَکَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ‏ و خدا زحمت پیکار را از ایمان آوردگان و پیامبرش برداشت؛ چرا که عوامل پیروزى را براى آنان و اسباب شکست و حقارت و فرار را براى دشمنانشان فراهم آورد؛ از یک سو تندباد سخت و سردى را بر آنان فرستاد که چادرها و قرارگاه‏هاى آنان را درهم کوبید و آنان را آواره و وامانده ساخت، و از دگر سو فرشتگان را به یارى حق وعدالت گسیل فرمود، و از طرف دیگر ترس و هراس را بر دل‏هاى آنان افکند. «عبدالله بن مسعود» مى‏گوید: این فراز از آیه درباره على علیه‏السلام است، چرا که خدا به‏وسیله او و پیکار دلیرانه و ستم‏سوزش - که «عمرو بن عبدود» بلند آوازه‏ترین فرمانده سپاه شرک رااز پا در آورد - پیامبر وایمان آوردگان را بدون زحمت پیکار پیروزى و سرافرازى بخشید؛ و با کشته‏شدن او به دست شهسوار اسلام لرزه برارکان کفر افتاد، و همین لرزه سخت باعث فرار آنان شد. و کفى‏الله المؤمنین القتال بعلى بن ابى طالب و قتله عمروبن عبدود...(134) از ششمین امام نور حضرت صادق علیه‏السلام نیز همین دیدگاه روایت شده است. وَکَانَ اللَّهُ قَوِیًّا عَزِیزًا و خدا هماره نیرومند و شکست‏ناپذیر است. آرى، او برانجام هرکارى که بخواهد تواناست و هیچ‏کارى در کران تا کران هستى بر او گران نیست. به باور پاره‏اى منظور این است که: خدا در فرمانروایى خود نیرومند و توانا، و در کفر ظالمان و انتقام از کفرگرایان شکست‏ناپذیر و پیروز است. پرتوى از آیات‏ آیات هفده‏گانه‏اى که گذشت ترسیم کننده جنگ «احزاب» یا «خندق» و نشانگر اتحاد شوم نیروهاى گوناگون شرک و ارتجاع و نقش تخریبى و تجاوز کارانه آنان بر ضد پیامبر صلح و آزادى و نیز نمایشگر تلاش و جهاد بزرگ پیامبر و مردم با ایمان در دفاع از حقوق و آزادى و کرامت انسان و بیانگر درسهاى سرنوشت ساز و نکات ارزشمند دیگرى است که به پاره‏اى از آنها به‏صورت کوتاه و گویا اشاره مى‏رود: 1 - پیکار سرنوشت‏ قرآن از این جنگ به عنوان جنگ «احزاب» یاد مى‏کند، چرا که همه نیروهاى شرک و ارتجاع و کفرِ آشکار و نهان در سراسر حجاز دست در دست هم نهادند با تسبیح تمامى نیروها و امکانات بر آن شدند که جامعه نو بنیاد اسلامى را هدف قرار داده و این نهال جوان و نورسته را از بیخ و بن برکنده و کار را یکسره سازند؛ بر این اساس است که به بیان برخى از مفسّران بزرگ جنگ احزاب آخرین تلاش، آخرین تیر ترکش کفر و بیداد، آخرین مانور بزرگ و آخرین قدرت نمایى شرکِ آشکار و نهان بر ضد حق و عدالت بود و به همین جهت هم براى پیامبر خرد و آزادى و مردم با ایمان پیکار سرنوشت به شمار مى‏رفت. از این دیدگاه است که پیامبر به هنگام رویارویى شهسوار بزرگ اسلام امیر مؤمنان علیه‏السلام با جنگاور بلند آوازه شرک «عمرو» فرمود: اینک همه ایمان و آزادگى در برابر تمامى کفر و اصلاح ستیزى و خودکامگى قرار گرفته است! برز الایمان کلّه الى الشرک کلّه(135) و نیز از همین زاویه است که پس از شکست قهرمان خشن و خونخوار دشمن به دست بزرگ مرد آزادگى و شهامت امیر مؤمنان علیه‏السلام، پیامبر از افول ستاره اقبال شرک و بیداد، و در هم نوردیده شدن پایه‏هاى پوسیده قدرت آن خبر داد و فرمود: از این پس دیگر ابتکار عمل نظامى نیز در دست ما خواهد بود، و ما هستیم که بر آنان خواهیم تاخت و براى نجات انسانها از اسارت خود کامگان به جهاد برخواهیم خواست و آنان دیگر توان جنگ و جنایت نخواهند داشت. الان نغروهم ولا یغزوننا(136) 2 - سنّت الهى در آزمون انسانها در نگرش قرآنى، جهانى که ما در آن زندگى مى‏کنیم، میدان بزرگ آزمون و امتحان انسانهاست و همه نعمت‏هاى گوناگون و دلپذیر، و گاه بسیارى از گرفتاریها و رویدادهاى تلخ و ناگوار آن نیز وسیله آزمون و آزمایش مردمند، و هدف بزرگ و حکیمانه این آزمون بزرگ و این سنّت جهان‏شمول الهى نیز شکوفایى استعدادها و بروز توانمندیها و ساخته شدن انسانهاى شایسته و بایسته در کوره آزمون، و رو شدن و جدا شدن و کنار رفتن کف‏ها و ناخالصى‏ها، و ماهیت زشت و ددمنشانه عناصر و جریان‏هاى پوچ و پوک و بیگانه از حق و عدالت و شناساندن آنها به حقجویان و جستجوگران است. قرآن در اشاره به این حقیقت است که مى‏فرماید: أَحسب النّاس ان یترو اَنْ یقولوا آمنّا و هم لایفنون. و لقد فتنا الّذین من قبلهم فلیعلمن الله الذین صدقوا و لیعلمن الکاذبین(137) آیا مردم پنداشتند که تاگفتند ایمان آوردیم، رها مى‏گردند و آزمون نمى‏شوند؟ به‏یقین کسانى را که پیش از اینان بود آزمودیم، تا خدا آنان را که راست گفته‏اند معلوم دارد و دروغگویان و دروغین‏داران را نیز مشخّص سازد. امیر مؤمنان علیه‏السلام در منشور جاودانه‏اش به «مالک» از جمله مرقوم مى‏دارد: و قد استکفاک امرهم و ابتلاک بهم... (138) و خداى فرزانه تدبیر امور و تنظیم شئون جامعه آنان را براى روزهایى چند به تو واگذار کرده و به‏وسیله آنان تو را در کوره آزمایش قرار داده و در بوته امتحان نشانده است. و آیات مورد بحث نشانگر آن است که پیکار سرنوشت‏ساز و بزرگ «احزاب» یا «خندق» کوره آزمایش و محک آزمون و میدان بزرگ امتحان براى همه شرک گرایان و شرربار شرک‏گرایان و توحیدگرایان و اهل کتاب بود، و درست در آنجا بود که هم ماهیت تجاوزکارانه و شرربار شرک و بیداد رو شد، و هم ایمان آوردگان راستین رو شدند و هم مدعیان دروغین؛ هم شجاعان و دلیران و ذوب شدگان در حق و عدالت؛ و هم سست ایمانها و نفاقگرایان؛ هم عناصر و جریان‏هاى پوچ و پوک و پر مدعا شناخته شدند، و هم مدعیان بى‏طرف و زندگى مسالمت‏آمیز که با شکستن عهد خویش به یارى دشمن رفتند. هنالک ابتلى المؤمنون... (139) 3 - گروه‏هاى تشکیل دهنده سپاه شرک و بیداد این جنگ سرنوشت ساز همان‏گونه که از نامش پیداست، جنگ یک گروه و یک دسته کفرگرا و تجاوز کار و برترى جو و یک تشکیلات، بر ضد اسلام و پیامبر نبود، بلکه پیکار تجاوزکارانه همه شرک و کفر و ارتجاع و همه نیروهاى محافظه‏کار و ضد تحول و توسعه مطلوب و مخالف آزادى و عدالت و برابرى انسان‏ها بر ضد همه اسلام و آزادى و حقوق انسان و زندگى شرافتمندانه‏اى بود که پیامبر گرامى در قلمرو گفتار و برنامه‏هاى حکیمانه و آسمانى، و در عملکردش پیشوا و راهگشا و سمبل و نمونه آن بود، و آن راه جدید و نوین و الهى و بشردوستانه و آزاد منشانه را رهبرى مى‏کرد. با این همه دسته‏ها و حزبها و قبیله‏هاى گوناگون کفر و شرک در تشکیل سپاه احزاب نقش داشتند، امّا در یک جمع‏بندى کلّى سازندگان این سپاه تجاوزدار این چند گروه بودند: 1 - شرک و کفر حاکم بر «حجازِ» آن روز که سرکرده آن، شرک گرایان قریش بودند. 2 - عناصر و جریانهاى شکست‏خورده و ظالمانه‏اى از یهود، به‏ویژه یهود «بنى نضیر» که نخستین جرقه آتش جنگ و تجاوز را با آمدن به «مکّه» و تحریک قریش براى تجاوز به مدینه و سپردن پیمان همکارى به آنان تا نابودى اسلام و پیامبر شعله‏ور ساختند. 3 - یهود «بنى قریظه» که در مدینه بودند و با جامعه نو بنیاد اسلامى پیمان عدم تعرّض و زندگى مسالمت‏آمیز بسته بودند و در لحظه‏هاى حساس شکستند! 4 - و دیگر عناصر و جریانهاى کفرگرایى که به‏ظاهر مدعى بى‏طرفى بودند، امّا در نهان، سپاهیان احزاب را از نظر نیرو و امکانات و اطلاعات تغذیه نموده و هیزم‏کشى آتش فتنه بودند، چرا که همه این‏ها با تحول مطلوب و آزادى و برابرى انسان و حق حاکمیت او بر سرنوشت خویش سخت مخالف بودند. 4 - سپاه توحید و ایمان در پیکار خندق‏ امّا در این سو و در برابر آنان، نیروهاى مسلمان بودند، که در آغاز مقاومت و آمادگى براى دفاع و پایدارى دلیرانه در برابر تهاجم و تجاوز، از این چند گروه تشکیل مى‏شد: 1 - پیامبر و امیرمؤمنان که در مقام پرچمدارى از آزادى و حقوق بشر و رهبرى و فرماندهى دفاع بودند، و افزون بر تدبیر حکیمانه کارها، با ایمان تزلزل‏ناپذیر و پایدارى و ایستادگى شجاعانه، باتوکّل و اعتماد به خدا، با حفظ خونسردى و آرامش دل، با مواسات و همکارى با مردم در انجام کارها و تحمل رنجها و محرومیت‏ها، و با پیشگامى و پیشتازى و کارسازى و گره‏گشایى و برداشتن سخت‏ترین موانع پیروزى از سر راه مجاهدان و مبارزان، هر لحظه جان تازه‏اى بر پیکر سپاه حق دمیدند و نشان مى‏دادند که خود بر آنچه مى‏گویند بهتر و شایسته و پیشگام‏تر از دیگران وفا دارند و عمل مى‏کنند. 2 - ایمان آوردگان راستین، که پیامبر خدا الگو و سرمشق آنان، بود. ولکم فى رسول الله اسوة حسنة...(140) 3 - ایمان آوردگان که هنوز ساخته نشده و تربیت نایافته بودند و ایمانشان سست و متزلزل بود و در کورانها و طوفانها و بحران‏ها سخت مى‏لرزید و تا بدگمانى به نویدها گاه پیش مى‏رفتند. 4 - و نفاقگرایانها که نخست گام به میدان دفاع نهادند، امّا با داغ شدن کوره آزمون و امتحان، نه تنها خود با بهانه‏هاى گوناگون به شکستن پیمان خویش با خدا و پیامبر و فرار از میدانِ پایدارى و مقاومت روى آوردند، بلکه پاره‏اى از آنان به تلاش‏هاى تخریبى پرداخته و دیگران را نیز به فراز از جهاد وسوسه مى‏کردند. و اذ یقول المنافقون و الّذین فى‏قلوبهم مرضى...(141) 5 - خصلت‏هاى نکوهیده نفاقگرایان و کارشکنان‏ از آیات مورد بحث دریافت مى‏گردد که نفاقگرایان و کارشکنانى که قرآن از آنان به بازدارندگان از راه حق و عدالت یاد مى‏کند، از این خصلت‏هاى نکوهیده رنج مى‏برند: 1 - آفت نفاق و دورویى و کفر نهانى و اصلاح‏ستیزى، 2 - ریاکارى و خودنمایى و عوام بازى و دجالگرى، 3 - فرصت‏طلبى، 4 - ترس و بزدلى، 5 - بخل و تنگ‏نظرى، 6 - ناشکیبایى و ناپایدارى در برابر کورانهاو بحران‏هاى زندگى، 7 - بدزبانى و عیبجویى و خشونت و تند و تیزى در گفتار ورفتار، 8 - بهانه جویى و بهانه تراشى، 9 - سطحى نگرى و بیگانه بودن از ژرف‏نگرى و آینده‏نگرى، 10 - انسان نماهایى هستند که گویى مرد بزم مى‏باشند و نه رزم‏ 11 - در تاریکى مى‏خزند و از دور روشنایى را مى‏نگرند... و ثمره چنین خصلت‏هاى زشت و انحطاط آفرینى نیز عقب ماندگى و در غلطیدن به کفر و بیداد و حبط شدن کارهایى است که گاه براى ظاهرسازى به‏سود حق انجامید مى‏دهند.(142) 6 - ویژگى‏هاى اساسى ایمان آوردگان‏ درس انسان‏ساز و ارزشمند دیگرى که از آیات مورد بحث دریافت مى‏گردد. این است که قرآن ویژگى‏هاى اساسى ایمان آوردگان راستین را بر مى‏شمارد که عبارتند از: 1 - الگو و سرمشق قراردادن پیامبر در اندیشه و میدان عمل، 2 - ایمان و امید به بارگاه خدا، 3 - ایمان به روز رستاخیز و پاداش و کیفر خدا، 4 - هماره به‏یاد خدا بودن و فراوان ذکر او را بر لب داشتن، 5 - اطمینان قلبى به نویدهاى خدا و پیامبر، 6 - و دیگر وفاى به عهدها و پیمان‏هاى الهى، و این ویژگى‏ها بود که مسلمانان را که به‏ظاهر و شمار و سلاح در برابر سپاهیان جنگاور احزاب ناچیز مى‏نمودند، پیروز و سرفراز ساخت و یارى و نصرت خدا را در جلوه‏هاى گوناگون به کمک آنان فرستاد و از تندباد سخت و سرد گرفته تا فرشتگان و انسان‏هاى شرافت طلب و آزادیخواه را به‏یارى آنان برانگیخت، و سرانجام با پایدارى و شکیبایى که آنان از خود نشان دادند پیروزى را نصیب آنان ساخت. 7 - قانونمندى پیروزى‏ها و شکست‏ها در نگرش قرآن، نه هیچ شکست و عقب‏گرد و انحطاط جامعه و فروپاشى تمدن و نظامى تصادفى و اتفاقى است، و نه پیروزى و سرافرازى و شکوفایى جامعه و تمدن و مردم دیگرى؛ بلکه هرکدام داراى راز و رمزاست؛ چرا که روند تاریخ و تحولات جامعه‏ها قانونمند است و نه بدون حساب و برنامه. نه آیات مورد بحث نشانگر آن است که اگر جامعه و نظام و تشکیلاتى به این ویژگى‏ها آراسته شد، سرانجام پیروز مى‏گردد؛ چنانکه پیامبر و مسلمانان، پیروز شدند؛ و اگر جامعه و مردمى راه بیداد و سرکشى و خودکامگى در پیش گرفته و به خصلت‏هاى نکوهیده آلوده شدند، دیر یا زود ستاره اقبال آنان غروب مى‏کند؛ چنانکه سپاه احزاب و جامعه شرک گرایى حجاز دچار این سرنوشت گردید؛ بنابراین باید راه عدالت خواهى و آزادگى، ایمان واخلاص، تلاش خستگى‏ناپذیر و رعایت حقوق و آزادى مردم، راستى و درستى، الگو قرار دادن پیامبر و امامان راستین، شکستن انواع بت‏ها و چهره‏هاى پوشال، و وفاى به عهدها و پیمانها را پیشه ساخت که رازهاى پیروزى و سرافرازى این‏ها هستند؛ و باید از ستم و خودکامگى، پایمال ساختن حقوق انسانها و همه کاره و حاکم بر سرنوشت انسان‏ها و خدایگان و سایه خدا بودن، عهد شکنى و بى‏وفایى، فریب و ریاکارى، عوامل بازى و عوام‏زدگى، خشونت و کج فهمى را وانهاد که همه اینها از عوامل سقوط و انحطاط جامعه‏ها و تمدنّهایند؛ آرى، این هم درس دیگر این آیات انسانساز است که ژرفنگرى بسیارى مى‏طلبد. 8 - نقش سرنوشت ساز امیر مؤمنان علیه‏السلام‏ و درس دیگراین آیات و روایاتى که در تفسیر آنها از پیامبر گرامى رسیده است، نشانگر پیکار تاریخى و نقش سرنوشت ساز و بى‏همانند امیرمؤمنان علیه‏السلام در پیکار خندق است، که با شجاعت وصف‏ناپذیر و توانایى بى‏همانند و شگرف خویش، سرنوشت جنگ را دگرگون ساخت، و با افکندن وحشت و هراس بر دل‏هاى سران شرک و کفر، و دمیدن روح نوید وامید در جان ایمان آوردگان راه پیروزى حق را با سرفرازى خود و به خاک افکندن قهرمان بلند آوازه شرک «عمروبن عبدود» هموار ساخت. کار بزرگ آن حضرت به گونه‏اى بود که پیامبر گرامى به هنگام رویارویى آن بزرگ با دشمن فرمود: برز الایمان کلّه الى الشّرک کلّه(143) اینک همه ایمان و عدالت‏خواهى، در برابر همه کفر و بیداد قرار گرفته است. و نیز پیکار افتخار آفرین و خالصانه او را، برتر از همه کارهاى امّت از آغاز اسلام تا روز رستاخیز شمرد: لمبارزة على‏بن ابى‏طالب لعمربن عبدود یوم الخندق افضل من اعمال امّتى الى یوم القیامه(144)
 

تفسیر المیزان
‌صفحه‌ى 425 ترجمه آیات‏ اى کسانى که ایمان آورده‏اید نعمتى را که خدا به شما ارزانى داشته به یاد آورید و فراموش مکنید روزى را که لشکرها به سویتان آمدند، ما، بادى و لشکرى که نمى‏دیدید بر شما فرستادیم، و خدا به آنچه شما مى‏کنید بینا است (9). هنگامى که از نقطه بالا و از پایین‏تر شما بیامدند، آن روزى که چشمها از ترس خیره، و دلها به گلوگاه رسید، و در باره خدا به پندارها افتادید (10). در آن هنگام بود که مؤمنین آزمایش شدند، و سخت متزلزل گشتند (11). همان روزى که منافقان و بیماردلان گفتند: خدا و رسولش جز فریبى به ما وعده ندادند (12). روزى که طائفه‏اى از ایشان گفتند: اى اهل مدینه! دیگر جاى درنگ برایتان نیست، برگردید، وعده‏اى از ایشان از پیامبر اجازه برگشتن گرفتند، به این بهانه که گفتند خانه‏هاى ما در و بام محکمى ندارد، در حالى که چنین نبود، و منظورى جز فرار نداشتند (13). به شهادت اینکه اگر دشمن از هر سو بر آنان در خانه‏هایشان درآیند، و بخواهند که اینان دست از دین بردارند، جز اندکى بدون درنگ از دین بر مى‏گردند (14). ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 426 در حالى که قبلا با خدا عهد بستند که پشت به خدا و دین نکنند، و خدا از عهد خود بازخواست خواهد کرد (15). بگو به فرضى هم که از مرگ یا کشته شدن فرار کنید، تازه جز اندکى زندگى نخواهید کرد (16). بگو آن کیست که شما را از خدا اگر بدى شما را بخواهد نگه بدارد؟ و یا جلو رحمت او را اگر رحمت شما را بخواهد بگیرد؟ نه، به غیر خدا ولى و یاورى براى خود نخواهند یافت (17). و بدانند که خدا مى‏شناسد چه کسانى از شما امروز و فردا کردند، و چه کسانى بودند که به برادران خود گفتند: نزد ما بیایید، و به جنگ نروید، اینها جز اندکى به جنگ حاضر نمى‏شوند (18). آنان نسبت به جان خود بر شما بخل مى‏ورزند، به شهادت اینکه وقتى پاى ترس به میان مى‏آید، ایشان را مى‏بینى که وقتى به تو نگاه مى‏کنند مانند کسى که به غشوه مرگ افتاده، حدقه‏هایشان مى‏چرخد، ولى چون ترس تمام مى‏شود، با زبانهایى تیز به شما طعن مى‏زنند، و در خیر رساندن بخیلند، ایشان ایمان نیاورده‏اند، و خدا هم اعمال نیکشان را بى اجر کرده، و این براى خدا آسان است (19). پنداشتند احزاب هنوز نرفته‏اند، و اگر هم برگردند، دوست مى‏دارند اى کاش به بادیه رفته بودند، و از آنجا جویاى اخبار شما مى‏شدند، و به فرضى هم در میان شما باشند، جز اندکى قتال نمى‏کنند (20). در حالى که شما مى‏توانستید به رسول خدا (ص) به خوبى تاسى کنید، و این وظیفه هر کسى است که امید به خدا و روز جزا دارد، و بسیار یاد خدا مى‏کند (21). و چون مؤمنان احزاب را دیدند، گفتند: این همان وعده‏اى است که خدا و رسولش به ما داد، و خدا و رسولش راست گفتند، و از دیدن احزاب جز بیشتر شدن ایمان و تسلیم، بهره‏اى نگرفتند (22). بعضى از مؤمنان مردانى هستند که بر هر چه با خدا عهد بستند وفا کردند، پس بعضى‏شان از دنیا رفتند، و بعضى دیگر منتظرند و هیچ چیز را تبدیل نکردند (23). تا خدا به صادقان، پاداش صدقشان را دهد و منافقان را اگر خواست عذاب کند، و یا بر آنان توبه کند، که خدا آمرزنده رحیم است (24). و خدا آنان را که کافر شدند، به غیظشان برگردانید، به هیچ خیرى نرسیدند، و خدا زحمت جنگ را هم از مؤمنان برداشت، و خدا همواره توانا و عزیز است (25). و یاران کتابى ایشان را که کمکشان کردند از قلعه‏هایشان بیرون کرد، و ترس در دلهایشان بیفکند، عده‏اى از ایشان را کشتید، و جمعى دیگر را اسیر کردید (26). و سرزمین ایشان، و خانه‏هایشان، و اموالشان، و زمینى را که تا امروز در آن قدم ننهاده بودید، همه را به شما ارث داد، و خدا همواره بر هر چیزى توانا است (27). ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 427 بیان آیات [بیان آیات مربوط به داستان جنگ احزاب (خندق)] در این آیات، داستان جنگ خندق، و به دنبالش سرگذشت بنى قریظه را آورده، و وجه اتصالش به ما قبل این است که در این آیات نیز در باره حفظ عهد و پیمان‏شکنى گفتگو شده است. " یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ ... بَصِیراً" این آیه مؤمنین را یادآورى مى‏کند که در ایام جنگ خندق چه نعمتها به ایشان ارزانى داشت، ایشان را یارى، و شر لشکر مشرکین را از ایشان برگردانید، با اینکه لشکریانى مجهز، و از شعوب و قبائل گوناگون بودند، از غطفان، از قریش، احابیش، کنانه، یهودیان بنى قریظه، بنى النضیر جمع کثیرى آن لشکر را تشکیل داده بودند، و مسلمانان را از بالا و پایین احاطه کرده بودند، با این حال خداى تعالى باد را بر آنان مسلط کرد، و فرشتگانى فرستاد تا بیچاره‏شان کردند. کلمه" اذ" در جمله" اذ جاءتکم" ظرف است براى نعمت، یا براى ثبوت آن،" جاءَتْکُمْ جُنُودٌ"، لشکرهایى از هر طائفه به سر وقتتان آمدند، لشکرى از غطفان، لشکرى از قریش، و لشکریانى از سایر قبائل،" فارسلنا" این جمله بیان آن نعمت است، و آن عبارت است از فرستادن باد که متفرع بر آمدن لشکریان است، و چون متفرع بر آمدن آنها است، حرف" فاء" بر سر جمله آورد،" عَلَیْهِمْ رِیحاً"، فرستادیم بر آنان بادى، که مراد از آن، باد صبا است، چون نسیمى سرد در شبهایى زمستانى بوده،" وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها" لشکرهایى که شما ایشان را نمى‏دیدید، و آن ملائکه بودند که براى بیچاره کردن لشکر کفر آمدند،" وَ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیراً- و خدا به آنچه مى‏کنید بیناست". " إِذْ جاؤُکُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْکُمْ ..." لشکرى که از بالاى سر مسلمانان یعنى از طرف مشرق مدینه آمدند، قبیله غطفان، و یهودیان بنى قریظه، و بنى نضیر بودند، و لشکرى که از پایین مسلمانان آمدند، یعنى از طرف غرب مدینه آمدند، قریش و هم پیمانان آنان از احابیش و کنانه بودند، و بنا بر این جمله" إِذْ جاؤُکُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْکُمْ" عطف بیان است براى جمله" إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ". و جمله" إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ" عطف بیان دیگرى است براى جمله" إِذْ جاءَتْکُمْ ..."، و کلمه" زاغت" از زیغ بصر است، که به معناى کجى دید چشم‏ ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 428 است، و مراد از قلوب جانها و مراد از حناجر، حنجره‏ها است، که به معناى جوف حلقوم است. و این دو وصف یعنى کجى چشم، و رسیدن جانها به گلو، کنایه است از کمال چیرگى ترس بر آدمى، و مسلمانان در آن روز آن قدر ترسیدند که به حال جان دادن افتادند، که در آن حال چشم تعادل خود را از دست مى‏دهد، و جان به گلوگاه مى‏رسد. " وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا"- یعنى منافقین و کسانى که بیمار دل بودند، آن روز در باره خدا گمانها کردند، بعضى از آنها گفتند: کفار به زودى غلبه مى‏کنند، و بر مدینه مسلط مى‏شوند، بعضى دیگر گفتند: بزودى اسلام از بین مى‏رود و اثرى از دین نمى‏ماند، بعضى دیگر گفتند: جاهلیت دو باره جان مى‏گیرد، بعضى دیگر گفتند: خدا و رسول او مسلمانان را گول زدند، و از این قبیل پندارهاى باطل. [حکایت ترس و بهانه تراشى منافقان و بیمار دلان بعد از مشاهده لشکر انبوه دشمن و سخن پراکنى‏هایشان در جهت تضعیف روحیه مؤمنین‏] " هُنالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَ زُلْزِلُوا زِلْزالًا شَدِیداً" کلمه" هنالک" که اسم اشاره است و مخصوص اشاره به دور است، دور از جهت زمان، و یا دور از جهت مکان، در اینجا اشاره است به زمان آمدن آن لشکرها، که براى مسلمانان مشکلى بود که حل آن بسیار دور به نظر مى‏رسید، و کلمه" ابتلاء" به معناى امتحان، و" زلزال" به معناى اضطراب، و" شدة" به معناى قوت است، چیزى که هست موارد استعمال شدید و قوى مختلف است، چون غالب موارد استعمال شدید در محسوسات است، و غالب موارد استعمال قوى به طورى که گفته‏اند در غیر محسوسات است، و به همین جهت به خداى تعالى قوى گفته مى‏شود، ولى شدید گفته نمى‏شود. و معناى آیه این است که در آن زمان سخت، مؤمنین امتحان شدند، و از ترس دچار اضطرابى سخت گشتند. " وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً" منظور از آنهایى که در دلهایشان مرض دارند افراد ضعیف الایمان از مؤمنین‏اند، و این دسته غیر منافقین هستند که اظهار اسلام نموده و کفر باطنى خود را پنهان مى‏دارند و اگر منافقین، پیغمبر اکرم (ص) را رسول خواندند، با اینکه در باطن او را پیامبر نمى‏دانستند، باز براى همین است که اظهار اسلام کنند. کلمه" غرور" به معناى این است که کسى آدمى را به شرى وادار کند که به صورت خیر باشد، و این عمل او را غرور (فریب) مى‏خوانند، و عمل ما را که فریب او را خورده و آن‏ ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 429 عمل را مرتکب شده‏ایم" اغترار" مى‏خوانند، راغب گفته: معناى اینکه بگوییم:" غررت فلانا" این است که من رگ خواب فلانى را یافتم، و توانستم فریبش دهم، و به آنچه از او مى‏خواستم برسم، و کلمه" غرة" به کسره غین، به معناى غفلت در بیدارى است «1». و وعده‏اى که منافقین آن را فریبى از خدا و رسول خواندند، به قرینه مقام، وعده فتح و غلبه اسلام بر همه ادیان است، و این وعده در کلام خداى تعالى مکرر آمده، هم چنان که در روایات هم آمده که منافقین گفته بودند محمد (ص) به ما وعده مى‏دهد که شهرهاى کسرى و قیصر را براى ما فتح مى‏کند، با اینکه ما جرأت نداریم در خانه خود تا مستراح برویم؟!!" وَ إِذْ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ یا أَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا" کلمه" یثرب" نام قدیمى مدینه طیبه است، قبل از ظهور اسلام این شهر را یثرب مى‏خواندند، بعد از آنکه رسول خدا (ص) به این شهر هجرت کردند نامش را" مدینة الرسول" نهادند، و سپس کلمه رسول را از آن حذف کرده و به مدینه مشهور گردید. و کلمه" مقام" به ضمه میم به معناى اقامه است، و اینکه گفتند اى اهل مدینه شما در این جا مقام ندارید، و ناگزیر باید برگردید، معنایش این است که دیگر معنا ندارد در این جا اقامت کنید، چون در مقابل لشکرهاى مشرکین تاب نمى‏آورید، و ناگزیر باید برگردید. خداى تعالى بعد از حکایت این کلام از منافقین، کلام یک دسته دیگر را هم حکایت کرده، و بر کلام اول عطف نموده، و فرموده" وَ یَسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِنْهُمُ"، یعنى یک دسته از منافقین و کسانى که در دل بیمارى سستى ایمان دارند،" النبى" از رسول خدا (ص) اجازه مراجعت مى‏خواهند،" یقولون" و در هنگام اجازه خواستن مى‏گویند: " إِنَّ بُیُوتَنا عَوْرَةٌ"، یعنى خانه‏هاى ما، در و دیوار درستى ندارد، و ایمن از آمدن دزد و حمله دشمن نیستیم،" وَ ما هِیَ بِعَوْرَةٍ إِنْ یُرِیدُونَ إِلَّا فِراراً"، یعنى دروغ مى‏گویند و خانه‏هایشان بدون در و دیوار نیست، و از این حرف جز فرار از جهاد منظورى ندارند. " وَ لَوْ دُخِلَتْ عَلَیْهِمْ مِنْ أَقْطارِها ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْها وَ ما تَلَبَّثُوا بِها إِلَّا یَسِیراً" ضمیرهاى جمع همه به منافقین و بیماردلان، و ضمیر در فعل" دخلت" به کلمه" بیوت" برمى‏گردد، و معناى جمله" دُخِلَتْ عَلَیْهِمْ" این است که: اگر لشکریان مشرکین‏ _______________ (1) مفردات راغب، ماده" غرر". ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 430 داخل خانه‏ها شوند، در حالى که دخول بر آنان نیز باشد، جز اندکى درنگ نمى‏کنند، و کلمه" اقطار" جمع قطر به معناى ناحیه و جانب است، و مراد از فتنه به قرینه مقام، برگشتن از دین، و مراد از درخواست آن، درخواست از ایشان است، و کلمه" تلبث" به معناى درنگ کردن است. و معناى آیه این است که اگر لشکرهاى مشرکین از اطراف، داخل خانه‏هاى ایشان شوند، و آنان در خانه‏ها باشند، آن گاه از ایشان بخواهند که از دین برگردند، حتما پیشنهاد آنان را مى‏پذیرند، و جز اندکى از زمان درنگ نمى‏کنند مگر همان قدر که پیشنهاد کفار طول کشیده باشد، و منظور این است که این عده تا آنجا پایدارى در دین دارند، که آسایش و منافعشان از بین نرود، و اما اگر با هجوم دشمن منافعشان در خطر بیفتد، و یا پاى جنگ پیش بیاید، دیگر پایدارى نمى‏کنند، و بدون درنگ از دین برمى‏گردند. " وَ لَقَدْ کانُوا عاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لا یُوَلُّونَ الْأَدْبارَ وَ کانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُلًا" لام در" لقد" لام قسم است، و معناى" لا یُوَلُّونَ الْأَدْبارَ" این است که پشت به دشمن نکرده از جنگ نمى‏گریزند، و این جمله بیان آن عهدى است که قبلا کرده بودند، و بعید نیست که مراد از عهد آنان از سابق، بیعتى باشد که بر مساله ایمان به خدا و رسولش، و دینى که آن جناب آورده با آن جناب کرده‏اند، و یکى از احکام دینى که آن جناب آورده مساله جهاد و حرمت فرار از جنگ است، و معناى آیه روشن است. " قُلْ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْفِرارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَ إِذاً لا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِیلًا" یعنى بگو اگر از مرگ و یا قتل فرار کنید، این فرار سودى به حالتان ندارد، و جز اندکى زنده نمى‏مانید، براى اینکه هر کسى باید روزى بمیرد، و هر نفس‏کشى اجلى معین و حتمى دارد، که حتى یک ساعت عقب و جلو نمى‏شود، پس فرار از جنگ در تاخیر اجل هیچ اثرى ندارد. " وَ إِذاً لا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِیلًا"- یعنى به فرضى هم که فرار از جنگ در تاخیر اجل شما مؤثر باشد، تازه چقدر زندگى مى‏کنید؟ در چنین فرضى تازه بهره‏مندیتان از زندگى بسیار اندک، و یا در زمانى اندک است، چون بالآخره تمام مى‏شود. " قُلْ مَنْ ذَا الَّذِی یَعْصِمُکُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ أَرادَ بِکُمْ رَحْمَةً وَ لا یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً" آیه قبلى منافقین را هشدار مى‏داد که زندگى انسان مدت و اجلى معین دارد، که با آن تقدیر، دیگر فرار از جنگ هیچ سودى ندارد، و در این آیه تذکرشان مى‏دهد که خیر و شر همه‏ ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 431 تابع اراده خدا است، و بس، و هیچ سببى از اسباب، از نفوذ اراده خدا جلوگیر نمى‏شود، و هیچ کس آدمى را از اراده خدا اگر به شر تعلق گرفته باشد نگه نمى‏دارد، پس حزم و احتیاط این را اقتضاء مى‏کند که انسان توکل به خدا نموده و امور را محول به او کند. و از آنجا که منافقین و بیماردلان به خاطر مرضى که دارند، و یا کفرى که در دل پنهان کرده‏اند و دلهایشان مشغول بدانست، خداى تعالى که تا کنون به رسول گرامى خود دستور داده بود با ایشان صحبت کند، در این جا خودش صحبت کرده، و فرموده" وَ لا یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً" ایشان غیر از خدا ولى و یاورى براى خود نمى‏یابند. " قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ ... یَسِیراً" کلمه" معوقین" اسم فاعل از تعویق است که به معناى منصرف کردن و تاخیر انداختن است، و کلمه" هلم" اسم فعلى است که معناى" بیا" را مى‏دهد، و چون اسم فعل است تثنیه و جمع ندارد، این البته در لغت حجاز چنین است، و کلمه" باس" به معناى شدت و جنگ و کلمه" اشحة" جمع شحیح است، که به معناى بخیل است، و جمله" کَالَّذِی یُغْشى‏ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ" به معناى کسى است که غشوه مرگ او را گرفته باشد، و در نتیجه مشاعر خود را از دست داده و چشمانش در حدقه بگردش درآمده باشد، و کلمه" سلق"- به فتحه سین و سکون لام- به معناى زدن و طعنه است. و معناى دو آیه این است که: خدا مى‏شناسد آن کسان از شما را که مردم را از شرکت در جهاد بازمى‏دارند، و آن منافقینى را که از شرکت مسلمانان در جهاد جلوگیرى مى‏کنند، و نیز آن منافقین را که به برادران منافق خود و یا به بیماردلان مى‏گویند بیایید نزد ما و به جهاد نروید، و خود کمتر در جهاد شرکت نموده و از شما مسلمانان جان خود را دریغ مى‏دارند. و همین که آتش جنگ شعله‏ور شد، ایشان را مى‏بینى که از ترس به تو نگاه مى‏کنند، اما نگاهى بدون اراده، و چشمانشان در حدقه کنترل ندارد، و مانند چشمان شخص محتضر در حدقه مى‏گردد، و همین که ترس از بین رفت، شما را با زبانهایى تیزتر از شمشیر مى‏زنند، در حالى که از آن خیرى که به شما رسیده ناراحتند، و بدان بخل مى‏ورزند. اینگونه افراد- که نشانیهایشان را دادیم- ایمان نیاورده‏اند، به این معنا که ایمان در دلهایشان جایگیر نشده، هر چند که در زبان آن را اظهار مى‏کنند پس خداوند اعمال آنان را بى اجر نموده و این کار براى خدا آسان است. " یَحْسَبُونَ الْأَحْزابَ لَمْ یَذْهَبُوا ..." یعنى از شدت ترس هنوز گمان مى‏کنند که احزاب- لشکر دشمن- فرار نکرده‏اند (و ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 432 اگر آنها را احزاب خواند چون همگى علیه رسول خدا (ص) متحد شده بودند) و اگر احزاب بعد از رفتن از مدینه بار دیگر برگردند، این منافقین دوست مى‏دارند اى کاش از مدینه بیرون شویم، و در بادیه منزل بگیریم، و از آنجا خبر مسلمین را به دست آوریم، که از بین رفتند یا نه،" یَسْئَلُونَ عَنْ أَنْبائِکُمْ" از آنجا اخبار شما را به دست آورند،" وَ لَوْ کانُوا فِیکُمْ" و به فرضى که به بادیه نروند، و در بین شما بمانند،" ما قاتَلُوا إِلَّا قَلِیلًا" قتال نمى‏کنند مگر اندکى، پس بودن منافقین با شما فایده زیادى براى شما ندارد، چون قتال آنان خدمت قابل توجهى نیست. [مقصود از اینکه فرمود:" لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ ..."] " لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً" کلمه" أسوة" به معناى اقتداء و پیروى است، و معناى" فِی رَسُولِ اللَّهِ" یعنى در مورد رسول خدا (ص)، و اسوه در مورد رسول خدا (ص)، عبارت است از پیروى او، و اگر تعبیر کرد به" لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ- شما در مورد رسول خدا (ص) تاسى دارید" که استقرار و استمرار در گذشته را افاده مى‏کند، براى این است که اشاره کند به اینکه این وظیفه همیشه ثابت است، و شما همیشه باید به آن جناب تاسى کنید. و معناى آیه این است که یکى از احکام رسالت رسول خدا (ص)، و ایمان آوردن شما، این است که به او تاسى کنید، هم در گفتارش و هم در رفتارش، و شما مى‏بینید که او در راه خدا چه مشقت‏هایى تحمل مى‏کند، و چگونه در جنگها حاضر شده، آن طور که باید جهاد مى‏کند، شما نیز باید از او پیروى کنید. در تفسیر کشاف گفته: اگر کسى بپرسد حقیقت معناى آیه" لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ" چیست؟ البته با در نظر گرفتن اینکه کلمه" اسوة" به ضمه همزه قراءت شده، در جواب مى‏گوییم دو احتمال هست، اول اینکه خود آن جناب اسوه‏اى حسنه و نیکو است، یعنى بهترین رهبر و مؤتسى یعنى مقتدى به است، و این تعبیر نظیر تعبیر زیر است، که در باره کلاهخود مى‏گویى بیست من آهن، یعنى این کلاه بیست من آهن است، دوم اینکه بگوییم خود آن جناب اسوه نیست، بلکه در او صفتى است که جا دارد مردم به وى در آن صفت اقتداء کنند، و آن عبارت است از مواساة، یعنى اینکه خود را برتر از مردم نمى‏داند «1». و _______________ (1) تفسیر کشاف، ج 3، ص 531. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 433 وجه اول قریب به همان معنایى است که ما بیان کردیم. در جمله" لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً" کلمه" من- کسى که" بدل است از ضمیر خطاب در" لکم" تا دلالت کند بر اینکه تاسى به رسول خدا (ص) صفت حمیده و پاکیزه‏اى است که هر کسى که مؤمن نامیده شود بدان متصف نمى‏شود، بلکه کسانى به این صفت پسندیده متصف مى‏شوند که متصف به حقیقت ایمان باشند، و معلوم است که چنین کسانى امیدشان همه به خدا است، و هدف و همشان همه و همه خانه آخرت است، چون دل در گرو خدا دارند، و به زندگى آخرت اهمیت مى‏دهند و در نتیجه عمل صالح مى‏کنند، و با این حال بسیار به یاد خدا مى‏باشند و هرگز از پروردگار خود غافل نمى‏مانند، و نتیجه این توجه دائمى، تاسى به رسول خدا (ص) است، در گفتار و کردار. بعضى از مفسرین گفته‏اند: جمله" لِمَنْ کانَ ..." صله است براى کلمه" حسنة" و یا صفتى است براى آن، و منظورشان این بوده که کلمه" من" را بدل از ضمیر خطاب نگیرند، ولى برگشت هر سه وجه به یکى است. [وصف حال مؤمنین بعد از دیدن لشکریان احزاب: افزون گشتن ایمان، وفا و استوارى بر عهد و ...] " وَ لَمَّا رَأَ الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزابَ قالُوا هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ" این آیه وصف حال مؤمنین است که وقتى لشکرها را مى‏بینند که پیرامون مدینه اتراق کرده‏اند، مى‏گویند این همان وعده‏اى است که خدا و رسولش به ما داده، و خدا و رسولش راست مى‏گویند، و این عکس العمل آنان براى این است که در ایمان خود بینا، و رشد یافته‏اند، و خدا و رسولش را تصدیق دارند. به خلاف آن عکس العملى که منافقین و بیماردلان از خود نشان دادند، آنها وقتى لشکرها دیدند به شک افتاده و سخنان زشتى گفتند، از همین جا معلوم مى‏شود که مراد از مؤمنین آن افرادى هستند که با خلوص به خدا و رسول ایمان آوردند. " قالُوا هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ"- کلمه" هذا" اشاره است به آنچه دیدند، منهاى سایر خصوصیات، هم چنان که در آیه" فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبِّی" «1» کلمه" هذا" صرفا اشاره است به همین معنا. و وعده‏اى که به آن اشاره کردند- به قول بعضى «2»- عبارت بود از اینکه رسول خدا _______________ (1) همین که آفتاب را درخشان دید گفت این پروردگار من است. سوره انعام، آیه 78. (2) روح المعانى، ج 21، ص 169. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 434 (ص) قبلا فرموده بود به زودى احزاب علیه ایشان پشت بهم مى‏دهند، و به همین جهت وقتى احزاب را دیدند فهمیدند این همان است که آن جناب وعده داده بود. بعضى «1» دیگر گفته‏اند: منظور از وعده مزبور آیه سوره بقره است، که قبلا از رسول خدا (ص) شنیده بودند:" أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّى یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتى‏ نَصْرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِیبٌ" «2» و مى‏دانستند که به زودى گرفتار مصائبى مى‏شوند، که انبیاء و مؤمنین گذشته بدان گرفتار شده، و در نتیجه دلهایشان دچار اضطراب و وحشت مى‏شود و چون احزاب را دیدند یقین کردند که این همان وعده موعود است، و خدا به زودى یاریشان داده و بر دشمن پیروزشان مى‏کند. این دو وجهى است که در باره وعده مذکور در آیه گفته‏اند، و حق مطلب این است که بین آن دو جمع کنیم، چون در آیه شریفه وعده را هم به خدا نسبت داده‏اند، و هم به رسول او، و گفتند:" هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ". جمله" وَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ" شهادتى است از ایشان بر صدق وعده،" وَ ما زادَهُمْ إِلَّا إِیماناً وَ تَسْلِیماً"، یعنى دیدن احزاب در آنان زیاد نکرد، مگر ایمان به خدا و رسولش، و تسلیم در برابر امر خدا، و یارى کردن دین خدا، و جهاد در راه او را. " مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى‏ نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا" راغب گفته کلمه" نحب" به معناى نذرى است که محکوم به وجوب باشد، مثلا وقتى گفته مى‏شود" فلان قضى نحبه" معنایش این است که فلانى به نذر خود وفا کرد، و در قرآن آمده" فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى‏ نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ" که البته منظور از آن، مردن است، هم چنان که مى‏گویند:" فلان قضى اجله- فلانى اجلش را به سر رساند" و یا مى‏گویند" فلان استوفى اکله- فلانى رزق خود را تا به آخر دریافت کرد" و یا مى‏گویند:" فلان قضى من الدنیا حاجته- فلانى حاجتش را از دنیا برآورد" «3». " صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ"- یعنى صدق خود را در آنچه با رسول خدا (ص) عهد کرده بودند به ثبوت رساندند، و آن عهد این بود که هر وقت به دشمن‏ _______________ (1) روح المعانى، ج 21، ص 169. (2) سوره بقره، آیه 213. (3) مفردات راغب، ماده" نحب". ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 435 برخوردند فرار نکنند، شاهد اینکه مراد از عهد این است، محاذاتى است که آیه مورد بحث با آیه سابق دارد، که در باره منافقین و بیماردلان سست ایمان مى‏فرمود:" وَ لَقَدْ کانُوا عاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لا یُوَلُّونَ الْأَدْبارَ- قبلا با خدا عهد کرده بودند که پشت به دشمن نکنند" هم چنان که همین محاذات بین آیه سابق و آیه‏اى که قبلا فرموده بود که: منافقین در چنین مخاطرى به شک افتادند، و تسلیم امر خدا نشدند، نیز برقرار است. " فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى‏ نَحْبَهُ"- یعنى بعضى از مؤمنین در جنگ اجلشان به سر رسید، یا مردند، و یا در راه خدا کشته شدند، و بعضى منتظر رسیدن اجل خود هستند، و از قول خود و عهدى که بسته بودند هیچ چیز را تبدیل نکردند. " لِیَجْزِیَ اللَّهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ إِنْ شاءَ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً". لام در اول آیه، لام غایت است، چون مضمون آیه غایت و نتیجه براى همه نامبردگان در آیات قبل است، چه منافقین و چه مؤمنین. " لِیَجْزِیَ اللَّهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ"- مراد از صادقین مؤمنین‏اند، که قبلا هم سخن از صدق ایشان بود، و حرف" باء" در جمله" بصدقهم" باى سببیت است، و آیه چنین معنا مى‏دهد، که نتیجه عمل منافقین و مؤمنین این شد که خداى تعالى مؤمنینى را که به عهد خود وفا کردند، به سبب وفایشان پاداش دهد. " وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ إِنْ شاءَ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ"- یعنى و منافقین را اگر خواست عذاب کند، که معلوم است این در صورتى است که توبه نکنند، و یا اگر توبه کردند نظر رحمت خود را به ایشان برگرداند، که خدا آمرزنده و رحیم است. [اشاره به اینکه بسا مى‏شود گناه مقدمه سعادت و آمرزش مى‏شود] در این آیه از جهت اینکه غایت رفتار منافقین و مؤمنین را بیان مى‏کند، نکته لطیفى هست، و آن این است که چه بسا ممکن است گناهان، مقدمه سعادت و آمرزش شوند، البته نه از آن جهت که گناهند، بلکه از این جهت که نفس آدمى را از ظلمت و شقاوت به جایى مى‏کشانند، که مایه وحشت نفس شده، و در نتیجه نفس سرانجام شوم گناه را لمس نموده، متنبه مى‏شود و به سوى پروردگار خود برمى‏گردد، و با برگشتنش همه گناهان از او دور مى‏شود، و معلوم است که در چنین وقتى خدا هم به سوى او برمى‏گردد، و او را مى‏آمرزد. " وَ رَدَّ اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنالُوا خَیْراً وَ کَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ وَ کانَ اللَّهُ قَوِیًّا عَزِیزاً" کلمه" غیظ" به معناى اندوه و خشم است، و مراد از" خیر" آن آرزوهایى است که‏ ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 436 کفار آن را براى خود خیر مى‏پنداشتند، و آن عبارت بود از غلبه بر مسلمانان، و از بین بردن رسول خدا (ص). و معناى آیه این است که خداى تعالى کفار را به اندوه و خشمشان برگردانید، در حالى که به هیچ آرزویى نرسیدند، و خداوند کارى کرد که مؤمنین هیچ احتیاجى به قتال و جنگ پیدا نکردند، و خدا قوى بر اراده خویش، و عزیزى است که هرگز مغلوب نمى‏شود. " وَ أَنْزَلَ الَّذِینَ ظاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مِنْ صَیاصِیهِمْ ... قَدِیراً"" ظاهروهم" از" مظاهر" است، که به معناى معاونت و یارى است، و" صیاصى" جمع" صیصیة" است، که به معناى قلعه بسیار محکمى است، که با آن از حمله دشمن جلوگیرى مى‏شود، و شاید تعبیر به انزال از قلعه‏ها، (با اینکه ممکن بود بفرماید آنها را از قلعه‏هایشان بیرون کردیم)، بدین جهت باشد که اهل کتاب از بالاى برجها و دیوارهاى قلعه بر دشمنان خود که در بیرون قلعه ایشان را محاصره مى‏کردند مشرف مى‏شدند. و معناى آیه این است که" وَ أَنْزَلَ الَّذِینَ ظاهَرُوهُمْ" خداوند آنهایى را هم که مشرکین را علیه مسلمانان یارى مى‏کردند، یعنى بنى قریظه را که" مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ" از اهل کتاب و یهودى بودند،" مِنْ صَیاصِیهِمْ" از بالاى قلعه‏هایشان پایین آورد،" و قذف" و افکند" فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ" ترس را در دلهایشان،" فَرِیقاً تَقْتُلُونَ" عده‏اى را که همان مردان جنگى دشمن باشند بکشتید،" وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقاً" و جمعى که عبارت بودند از زنان و کودکان دشمن را اسیر کردید" وَ أَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَ دِیارَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ وَ أَرْضاً لَمْ تَطَؤُها" بعد از کشته شدن و اسارت آنان، اراضى و خانه‏ها و اموال آنان، و سرزمینى را که تا آن روز قدم در آن ننهاده بودید به ملک شما درآورد. و منظور از این سرزمین، سرزمین خیبر، و یا آن اراضى است که خداوند بدون جنگ نصیب مسلمانان کرد، و اما اینکه بعضى گفته‏اند: مقصود هر زمینى است که تا روز قیامت به دست مسلمانان فتح شود، و یا خصوص زمین مکه، و یا زمین روم و فارس است، تفسیرى است که سیاق دو آیه مورد بحث با آن نمى‏سازد «1». و اما جمله" وَ کانَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیراً" معنایش روشن است. _______________ (1) مجمع البیان، ج 8، ص 340 و روح المعانى، ج 21، ص 180. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 437 بحث روایتى [داستان اجتماع قبائل مختلف عرب براى جنگ با پیامبر (صلّى الله علیه وآله وسلّم) و وقایع جنگ احزاب: حفر خندق و ...] در مجمع البیان آمده که محمد بن کعب قرظى، و دیگران از تاریخ‏نویسان گفته‏اند: یکى از حوادث جنگ خندق این بود که عده‏اى از یهودیان که یکى از آنان سلام بن ابى الحقیق، و یکى دیگر حیى بن اخطب بود با جماعتى از بنى النضیر یعنى آنهایى که رسول خدا (ص) تبعیدشان کرده بود، به مکه رفتند، و قریش را دعوت به جنگ با رسول خدا (ص) نموده، گفتند: ما در مدینه به شما کمک مى‏کنیم، تا مسلمانان را مستاصل نماییم. قریش به یهودیان گفتند: شما اهل کتابید آنهم کتاب اول" تورات"، شما بگویید: آیا دین ما بهتر است یا دین محمد؟ گفتند البته دین شما بهتر است، و شما به حق نزدیکتر از اویید، که آیه شریفه" أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدى‏ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلًا" «1» تا آنجا که مى‏فرماید:" وَ کَفى‏ بِجَهَنَّمَ سَعِیراً" در باره همین جریان نازل شد. و قریش از این سخن یهودیان سخت خوشحال شده، و دعوت آنان را با آغوش باز استقبال نموده، براى جنگ با مسلمانان به جمع عده و عده پرداختند. آن گاه یهودیان نامبرده از مکه بیرون شده مستقیما به غطفان رفتند و مردم آنجا را نیز به جنگ با رسول خدا (ص) دعوت نمودند، و گفتند که اگر شما بپذیرید ما نیز با شما خواهیم بود، هم چنان که اهل مکه نیز با ما در این باره بیعت کردند. آنان نیز دعوتشان را اجابت کردند. چیزى نگذشت که قریش به سردارى ابو سفیان پسر حرب از مکه و غطفان بسرکردگى عیینة بن حصین بن حذیفة بن بدر، در تیره فزاره، و حارث بن عوف، در قبیله بنى مرة، و مسعر بن جبلة اشجعى در جمعى از قبیله اشجع، به حرکت در آمدند، و غطفان علاوه بر این چند قبیله‏اش، نامه‏اى به هم سوگندانى که در بنى اسد داشتند نوشتند، و از بین آن قبیله جمعى به سرکردگى طلیحه به راه افتادند، چون دو قبیله اسد و غطفان هم سوگند بودند. _______________ (1) آیا نمى‏بینى کسانى را که مختصر بهره‏اى از علم کتاب داشتند، به جبت و طاغوت ایمان آوردند، و به کفار گفتند مذهب شما به هدایت نزدیک‏تر از مذهب آنهایى است که ایمان آوردند. سوره نساء، آیه 51. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 438 از سوى دیگر قریش هم به جمعى از قبیله بنى سلیم نامه نوشته، و آنان به سرکردگى ابو الأعور سلمى به مدد قریش شتافتند. همین که رسول خدا (ص) از جریان با خبر شد، خندقى در اطراف مدینه حفر کرد، و آن کسى که چنین پیشنهادى به آن جناب کرده بود سلمان فارسى بود، که تازه به اسلام گرویده، و این اولین جنگ از جنگهاى اسلامى بود که سلمان در آن شرکت مى‏کرد، و این وقتى بود که وى آزاد شده بود، به رسول خدا (ص) عرضه داشت: یا رسول اللَّه، ما وقتى در بلاد خود یعنى بلاد فارس محاصره مى‏شویم، پیرامون خود خندقى حفر مى‏کنیم، رسول خدا (ص) پیشنهادش را پذیرفته، با مسلمانان سرگرم حفر آن شدند، و خندقى محکم بساختند. از جمله حوادثى که در هنگام حفر خندق پیش آمد، و دلالت بر نبوت آن جناب مى‏کند، جریانى است که آن را ابو عبد اللَّه حافظ، به سند خود از کثیر بن عبد اللَّه بن عمرو بن عوف مزنى، نقل کرده، او مى‏گوید: پدرم از پدرش برایم نقل کرد که رسول خدا (ص) در سالى که جنگ احزاب پیش آمد نقشه حفر خندق را طرح کرد، و آن این طور بود که هر چهل ذراع (تقریبا بیست متر) را به ده نفر واگذار کرد، مهاجرین و انصار بر سر سلمان فارسى اختلاف کردند، و چون سلمان مردى قوى و نیرومند بود، انصار گفتند سلمان از ماست، و مهاجرین گفتند از ماست، رسول خدا (ص) فرمود: سلمان از ما اهل بیت است. آن گاه ناقل حدیث یعنى عمرو بن عوف مى‏گوید: من، و سلمان، و حذیفة بن یمان، و نعمان بن مقرن، و شش نفر از انصار چهل ذراع را معین نموده حفر کردیم، تا آن جا که از ریگ گذشته به رگه خاک رسیدیم، در آنجا خداى تعالى از شکم خندق صخره‏اى بسیار بزرگ، و سفید و گرد، نمودار کرد، که هر چه کلنگ زدیم کلنگها از کار افتاد، و آن صخره تکان نخورد، به سلمان گفتیم برو بالا و به رسول خدا (ص) جریان را بگو، یا دستور مى‏دهد آن را رها کنید، چون چیزى به کف خندق نمانده، و یا دستور دیگرى مى‏دهد، چون ما دوست نداریم از نقشه‏اى که آن جناب به ما داده تخطى کنیم، سلمان از خندق بالا آمده، جریان را به رسول خدا (ص) که در آن ساعت در قبه‏اى قرار داشت باز گفت، و عرضه داشت: یا رسول اللَّه (ص)! سنگى گرد و سفید در خندق نمایان شده که همه آلات آهنى ما را شکست، و خود کمترین تکانى نخورد، و حتى خراشى هم بر نداشت، نه کم و نه زیاد، حال هر چه دستور مى‏فرمایى عمل کنیم. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 439 رسول خدا (ص) باتفاق سلمان به داخل خندق پایین آمد، و کلنگ را گرفته ضربه‏اى به سنگ فرود آورد، و از سنگ جرقه‏اى برخاست، که دو طرف مدینه از نور آن روشن شد، به طورى که گویى چراغى در دل شبى بسیار تاریک روشن کرده باشند، رسول خدا (ص) تکبیرى گفت که در همه جنگها در هنگام فتح و پیروزى به زبان جارى مى‏کرد، دنبال تکبیر آن جناب همه مسلمانان تکبیر گفتند، بار دوم ضربتى زد، و برقى دیگر از سنگ برخاست، بار سوم نیز ضربتى زد، و برقى دیگر برخاست. سلمان عرضه داشت: پدر و مادرم فدایت، این برقها چیست که مى‏بینیم؟ فرمود: اما اولى نویدى بود مبنى بر اینکه خداى عز و جل به زودى یمن را براى من فتح خواهد کرد، و اما دومى نوید مى‏داد که خداوند شام و مغرب را برایم فتح مى‏کند، و اما سومى نویدى بود که خداى تعالى بزودى مشرق را برایم فتح مى‏کند، مسلمانان بسیار خوشحال شدند، و حمد خدا بر این وعده راست بگفتند. راوى سپس مى‏گوید: احزاب یکى پس از دیگرى رسیدند، از مسلمانان آنان که مؤمن واقعى بودند، وقتى لشکرها بدیدند گفتند: این همان وعده‏اى است که خدا و رسول او به ما دادند و خدا و رسول راست گفتند، و آنان که ایمان واقعى نداشتند، و منافق بودند، گفتند: هیچ تعجب نمى‏کنید از اینکه این مرد به شما چه وعده‏هاى پوچى مى‏دهد، به شما مى‏گوید من از مدینه، قصرهاى حیره و مدائن را دیدم، و به زودى این بلاد براى شما فتح خواهد شد، آن وقت شما را وامیدارد که از ترس دشمن دور خود خندق بکنید، و شما هم از ترس جرأت ندارید به قضاء حاجت بروید؟!! یکى دیگر از دلائل نبوت که در این جنگ رخ داد، جریانى است که باز ابو عبد اللَّه حافظ آن را به سند خود از عبد الواحد بن ایمن مخزومى، آورده، که گفت: ایمن مخزومى برایم نقل کرد که من از جابر بن عبد اللَّه انصارى شنیدم که مى‏گفت: در ایام جنگ خندق روزى به یک رگه بزرگ سنگى برخوردیم، و به رسول خدا (ص) عرضه داشتیم در مسیر خندق کوهى سنگى است، فرمود آب به آن بپاشید تا بیایم، آن گاه برخاست و بدانجا آمد، در حالى که از شدت گرسنگى شالى به شکم خود بسته بود، پس کلنگ و یا بیل را به دست گرفته و سه بار بسم اللَّه گفت، و ضربتى بر آن فرود آورد که آن کوه سنگى مبدل به تلى از ریگ شد. عرضه داشتم: یا رسول اللَّه اجازه بده تا سرى به خانه بزنم، بعد از کسب اجازه به خانه آمدم، و از همسرم پرسیدم: آیا هیچ طعامى در خانه داریم؟ گفت تنها صاعى جو و یک‏ ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 440 ماده بز داریم، دستور دادم جو را دستاس و خمیر کند و من نیز ماده بز را سر بریده و پوستش را کندم، و به همسرم دادم، و خود شرفیاب حضور رسول خدا (ص) شدم، ساعتى در خدمتش نشستم، و دوباره اجازه گرفته به خانه آمدم، دیدم خمیر و گوشت درست شده، باز نزد آن حضرت برگشتم و عرضه داشتم یا رسول اللَّه (ص) ما طعامى تهیه کرده‏ایم شما با دو نفر از اصحاب تشریف بیاورید، رسول خدا (ص) فرمود: چقدر غذا تهیه کرده‏اى؟ عرضه داشتم: یک من جو، و یک ماده بز، پس آن جناب به تمامى مسلمانان خطاب کرد که برخیزید برویم منزل جابر، من از خجالت به حالى افتادم که جز خدا کسى نمى‏داند، و با خود گفتم خدایا این همه جمعیت کجا؟ و یک من نان جو و یک ماده بز کجا؟ پس به خانه رفتم، و جریان را گفتم، که الآن رسوا مى‏شویم، رسول خدا (ص) تمامى مسلمانان را مى‏آورد، زن گفت: آیا از تو پرسیدند که طعامت چقدر است؟ گفتم: بله پرسیدند و من جواب دادم، زن گفت: پس هیچ غم مخور که خدا و رسول خود به وضع داناترند، چون تو گفته‏اى که چقدر تهیه دارى؟ از گفته زن اندوه شدیدى که داشتم برطرف شد. در همین بین رسول خدا (ص) وارد خانه شد، و به همسرم گفت تو تنها چونه به تنور بزن، و گوشت را به من واگذار، زن مرتب چونه مى‏گرفت، و به تنور مى‏زد، و چون پخته مى‏شد به رسول خدا (ص) مى‏داد، و آن جناب آنها را در ظرفى ترید مى‏کرد، و آبگوشت روى آن مى‏ریخت، و به این و آن مى‏داد، و این وضع را هم چنان ادامه داد، تا تمامى مردم سیر شدند، در آخر، تنور و دیگ پرتر از اولش بود. آن گاه رسول خدا (ص) به همسر جابر فرمود: خودت بخور، و به همسایگان هدیه بده، و ما خوردیم و به تمامى اقوام و همسایگان هدیه دادیم «1». راویان احادیث گفته‏اند: همین که رسول خدا (ص) از حفر خندق فارغ شد، لشکر قریش رسیده، بین کوه جرف و جنگل لشکرگاه کردند، و عده آنان با هم سوگندان و تابعانى که از بنى کنانه و اهل تهامه با خود آورده بودند ده هزار نفر بودند، از سوى دیگر قبیله غطفان با تابعین خود از اهل نجد در کنار احد منزل کردند، رسول خدا (ص) با مسلمانان از شهر خارج شدند تا وضع را رسیدگى کنند، و صلاح در _______________ (1) نقل از صحیح بخارى. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 441 این دیدند که در دامنه کوه سلع لشکرگاه بسازند، و مجموع نفرات مسلمانان سه هزار نفر بودند، رسول خدا (ص) پشت آن کوه را لشکرگاه کرد، در حالى که خندق بین او و لشکر کفر فاصله بود، و دستور داد تا زنان و کودکان در قلعه‏هاى مدینه متحصن شوند. پس دشمن خدا، حیى بن اخطب نضیرى به نزد کعب بن اسد قرظى رئیس بنى قریظه رفت، که او را همراه خود سازد، غافل از اینکه کعب با رسول خدا (ص) معاهده صلح و ترک خصومت دارد، و به همین جهت وقتى صداى حیى بن اخطب را شنید درب قلعه را به روى او بست، ابن اخطب اجازه دخول خواست، ولى کعب حاضر نشد در را به رویش بگشاید، حیى فریاد کرد: اى کعب در برویم باز کن، گفت: واى بر تو اى حیى، چرا باز کنم، با اینکه مى‏دانم تو مردى شوم هستى. و من با محمد پیمان دارم، و هرگز حاضر نیستم براى خاطر تو پیمان خود را بشکنم، چون من از او جز وفاى به عهد و راستى ندیدم، کعب گفت: واى بر تو در برویم بگشاى تا برایت تعریف کنم، گفت: من اینکار را نخواهم کرد، حیى گفت: از ترس اینکه قاشقى از آشت را بخورم در برویم باز نکردى؟ و با این سخن کعب را به خشم آورد، و ناگزیر کرد در را باز کند، پس حیى گفت: واى بر تو اى کعب! من عزت دنیا را برایت آوردم، من دریایى بى‏کران آبرو برایت تهیه دیده‏ام، من قریش را با همه رهبرانش، و غطفان را با همه سرانش، برایت آوردم، با من پیمان بسته‏اند که تا محمد را مستاصل و نابود نکنند دست برندارند، کعب گفت: ولى به خدا سوگند یک عمر ذلت برایم آوردى، و یک آسمان ابر بى باران و فریب‏گر برایم تهیه دیده‏اى، ابرى که آبش را جاى دیگر ریخته، و براى من فقط رعد و برق تو خالى دارد، برو و مرا با محمد بگذار، من هرگز علیه او عهدى نمى‏بندم، چون از او جز صدق و وفا چیزى ندیده‏ام. این مشاجره هم چنان ادامه یافت، و حیى مثل کسى که بخواهد طناب در بینى شتر بیندازد، و شتر امتناع ورزد، و سر خود را بالا گیرد، تلاش همى کرد، تا آنکه بالآخره موفق شده کعب را بفریبد، اما با این عهد و میثاق که اگر قریش و غطفان نتوانستند به محمد دست بیابند، حیى وى را با خود به قلعه خود ببرد، تا هر چه بر سر خودش آمد بر سر وى نیز بیاید، با این شرط کعب عهد خود با رسول خدا (ص) را شکست، و از آن عهد و آن سوابق که با رسول خدا (ص) داشت بیزارى جست. و چون خبر عهدشکنى وى به رسول خدا (ص) رسید، آن حضرت سعد بن معاذ بن نعمان بن امرء القیس که یکى از بنى عبد الاشهل، و او در آن روز رئیس قبیله اوس بود به اتفاق سعد بن عباده که یکى از بنى ساعدة بن کعب بن خزرج و ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 442 رئیس خزرج در آن ایام بود، و نیز عبد اللَّه بن رواحه و خوات بن جبیر را نزد وى فرستاد، که ببینند این خبر که به ما رسیده صحیح است یا نه، در صورتى که صحیح بود، و کعب عهد ما را شکسته بود، در مراجعت به مسلمانان نگویید (تا دچار وهن و سستى نشوند)، بلکه تنها به من بگویید، آنهم با کنایه، که مردم بو نبرند، و اگر دروغ بود، و کعب هم چنان بر پیمان خود وفادار بود، خبرش را علنى در بین مردم انتشار دهید. و آنان هم به قبیله بنى قریظه رفته و با کعب رئیس قبیله تماس گرفتند، و دیدند که انحراف بنى قریظه از رسول خدا (ص) بیش از آن مقدارى است که به اطلاع آن جناب رسانده‏اند، و مردم قبیله صریحا به فرستادگان آن جناب گفتند: هیچ عهد و پیمانى بین ما و محمد نیست، سعد بن عباده به ایشان بد و بیراه گفت، و آنها به وى گفتند، و سعد بن معاذ بن ابن عباده گفت: این حرفها را ول کن، زیرا بین ما و ایشان رابطه سخت‏تر از بد و بیراه گفتن است، (یعنى جوابشان را باید با لبه شمشیر داد). آن گاه نزد رسول خدا (ص) آمده به کنایه گفتند:" عضل و القاره" و این دو اسم نام دو نفر بود که در واقعه رجیع با چند نفر از اصحاب رسول خدا (ص) به سرکردگى خبیب بن عدى نیرنگ کرده بودند،- رسول خدا (ص) فرمود: اللَّه اکبر، اى گروه مسلمانان شما را مژده باد. در این هنگام بلا و ترس بر مسلمانان چیره گشت، و دشمنان از بالا و پایین احاطه‏شان کردند، به طورى که مؤمنین در دل خیالها کردند، و منافقین نفاق خود را به زبان اظهار کردند. [آغاز درگیرى و به میدان آمدن عمر و بن عبد ود و مقابله امیر المؤمنین (علیه السلام) با او] رسول خدا (ص) و مشرکین بیست و چند شب در برابر یکدیگر قرار گرفتند، بدون اینکه جنگى کنند، مگر گاهگاهى که به صف یکدیگر تیر مى‏انداختند، و بعد از این چند روز، چند نفر از سواره نظامهاى لشکر دشمن به میدان آمدند، و آن عده عبارت بودند از عمرو بن عبد ود، برادر بنى عامر بن لوى، و عکرمة بن ابى جهل، و ضرار بن خطاب، و هبیرة بن ابى وهب، و نوفل بن عبد اللَّه، که بر اسب سوار شده و به صف بنى کنانه عبور کرده، و گفتند: آماده جنگ باشید، که بزودى خواهید دید چه کسانى دلاورند؟ آن گاه به سرعت و با غرور و به صف مسلمانان نهادند، همین که نزدیک خندق رسیدند، گفتند: به خدا سوگند این نقشه نقشه‏اى است که تا کنون در عرب سابقه نداشته، ناگزیر از اول تا به آخر خندق رفتند تا تنگ‏ترین نقطه را پیدا کنند، و با اسب از آن عبور نمایند، و همین کار را کردند، چند نفر از خندق گذشته، و در فاصله بین خندق و سلع را جولانگاه خود کردند، ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 443 على بن ابى طالب (ع) با چند نفر از مسلمانان رفتند، و از عبور بقیه لشکر دشمن از آن نقطه جلوگیرى کردند، در آنجا سوارگان دشمن که یکى از آنها عمرو بن عبد ود بود با على (ع) و همراهانش روبرو شدند. عمرو بن عبد ود یگانه جنگجوى شجاع قریش بود، قبلا هم در جنگ بدر شرکت جسته بود، و چون زخمهاى سنگینى برداشته بود نتوانست در جنگ احد شرکت کند، و در این جنگ شرکت کرد، و با پاى خود به قتلگاه خود آمد، این مرد با هزار مرد جنگى برابرى مى‏کرد، و او را فارس و دلاور یلیل مى‏نامیدند، چون روزى از روزها در نزدیکى‏هاى بدر، در محلى که آن را یلیل مى‏نامیدند، با راهزنان قبیله بنى بکر مصادف شد، به رفقایش گفت: شما همگى بروید، من خود به تنهایى حریف اینها هستم، پس در برابر صف بنى بکر قرار گرفت، و نگذاشت که به بدر برسند، از آن روز او را فارس یلیل خواندند، براى اینکه در آن روز به همراهان خود گفت شما همگى کنار بروید، و خود به تنهایى به صف بنى بکر حمله کرد، و نگذاشت به بدر بروند. و در مدینه این محلى که خندق را در آن حفر کردند نامش" مذاد" بود، و اولین کسى که از خندق پرید همین عمرو و همراهانش بودند، و در شان او گفتند: عمرو بن عبد کان اول فارس *** جزع المذاد و کان فارس یلیل‏ یعنى عمرو پسر عبد اولین سواره‏اى بود که از مذاد گذشت، و همو بود که در واقعه یلیل یکه سوار بود. ابن اسحاق نوشته که عمرو بن عبد ود آن روز با بانگ بلند مبارزه طلب مى‏کرد، على (ع) در حالى که روپوشى از آهن داشت، برخاست و گفت: یا رسول اللَّه (ص) مرا نامزدش کن، رسول خدا (ص) فرمود: این مرد عمرو است، بنشین، بار دیگر عمرو بانگ زد، که کیست با من هماوردى کند؟ و آیا در بین شما هیچ مردى نیست که با من دست و پنجه نرم کند؟ و براى این که مسلمانان را سرزنش و مسخره کند مى‏گفت: چه شد آن بهشتى که مى‏گفتید هر کس در راه دین کشته شود به آن بهشت مى‏رسد؟ پس بیایید تا من شما را به آن بهشت برسانم، در این نوبت باز على (ع) برخاست و عرضه داشت: یا رسول اللَّه (ص) مرا نامزدش کن، (باز حضرت اجازه نداد). بار سوم عمرو بن عبد ود این رجز را خواند: و لقد بححت عن النداء *** بجمعکم هل من مبارز ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 444 و وقفت اذ جبن المشجع *** موقف البطل المناجز ان السماحة و الشجاعة فى *** الفتى خیر الغرائز من از بس رو در روى جمع شما فریاد (هل من مبارز) زدم صداى خود را خشن ساختم، و کسى پاسخم نگفت. و من هم چنان در موقفى که شجاعان هم در آن موقف دچار وحشت مى‏شوند، با کمال جرأت ایستاده، آماده جنگم، راستى که سخاوت و شجاعت در جوانمرد بهترین غریزه‏ها است. این بار نیز از بین صف مسلمین على برخاست، و اجازه خواست، که به نبرد او برود، حضرت فرمود: آخر او عمرو است، عرضه داشت: هر چند که عمرو باشد، پس اجازه‏اش داد، و آن جناب به سویش شتافت. ابن اسحاق مى‏گوید: على (ع) وقتى به طرف عمرو مى‏رفت این رجز را مى‏خواند: لا تعجلن فقد أتاک *** مجیب صوتک غیر عاجز ذو نیة و بصیرة *** و الصدق منجى کل فائز انى لأرجو ان اقیم *** علیک نائحة الجنائز من ضربة نجلاء یبقى *** ذکرها عند الهزاهز یعنى عجله مکن، که پاسخگوى فریادت مردى آمد که هرگز زبون نمى‏شود، مردى که نیتى پاک و صادق دارد، و داراى بصیرت است، و صدق است که هر رستگارى را نجات مى‏بخشد، من امیدوارم (در اینجا غرور به خود راه نداد همچون دلاوران دیگر خدا را فراموش نکرد، و نفرمود من چنین و چنان مى‏کنم، بلکه فرمود امیدوارم که چنین کنم) نوحه‏سرایان را که دنبال جنازه‏ها نوحه مى‏خوانند، به نوحه‏سرایى در مرگت برانگیزم، آنهم با ضربتى کوبنده، که اثر و خاطره‏اش، در همه جنگها باقى بماند. عمرو وقتى از زیر آن روپوش آهنى این رجز را شنید، پرسید: تو کیستى؟ فرمود: من على هستم، پرسید: پسر عبد منافى؟ فرمود: پسر ابى طالب بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد منافم، عمرو گفت: اى برادر زاده! غیر از تو کسى مى‏آمد که سالدارتر از تو مى‏بود، از قبیل عموهایت، چون من از ریختن خون تو کراهت دارم. على (ع) فرمود: و لیکن به خدا سوگند من هیچ کراهتى از ریختن خون تو ندارم، عمرو از شنیدن این پاسخ سخت خشمناک شد، و از اسب فرود آمد و شمشیر خود را از غلاف کشید، شمشیرى چون شعله آتش و با خشم به طرف على حمله‏ور شد، على‏ ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 445 (ع) با سپر خود به استقبالش رفت، و عمرو شمشیر خود را بر سپر او فرود آورد و دو نیمش کرد، و از شکاف آن فرق سر آن جناب را هم شکافت، و على (ع) شمشیر خود را بر رگ گردن او فرود آورد، و به زمینش انداخت. و در روایت حذیفه آمده که على (ع) پاهاى عمرو را با شمشیر قطع کرد، و او به پشت به زمین افتاد، و در این گیر و دار غبار غلیظى برخاست و هیچ یک از دو لشکر نمى‏دانستند کدام یک از آن دو نفر پیروزند، تا آن که صداى على به تکبیر بلند شد، رسول خدا فرمود: به آن خدایى که جانم در دست اوست على او را کشت، و اولین کسى که به سوى گرد و غبار دوید عمر بن خطاب بود، که رفت، و برگشت و گفت: یا رسول اللَّه (ص) عمرو را کشت، پس على سر از بدن عمرو جدا نمود و نزد رسول خدا (ص) آورد، در حالى که رویش از شکرانه این موفقیت چون ماه مى‏درخشید. حذیفه مى‏گوید: پس رسول خدا (ص) به وى فرمود: اى على بشارت باد تو را که اگر عمل امروز تو در یک کفه میزان، و عمل تمامى امت در کفه دیگر گذاشته شود، عمل تو سنگین‏تر است، براى اینکه هیچ خانه‏اى از خانه‏هاى شرک نماند، مگر آنکه مرگ عمرو خوارى را در آن وارد کرد، هم چنان که هیچ خانه‏اى از خانه‏هاى اسلام نماند، مگر آنکه با کشته شدن عمرو عزت در آن داخل گردید. و از حاکم ابو القاسم نیز آمده که به سند خود از سفیان ثورى، از زبید ثانى، از مرة، از عبد اللَّه بن مسعود، روایت کرده که گفت: وى آیه را چنین مى‏خواند:" و کفى اللَّه المؤمنین القتال بعلى". همراهان عمرو، بعد از مرگ وى فرار کردند، و از خندق پریدند، و مسلمین به دنبالشان شتافتند، نوفل بن عبد العزى را دیدند که در داخل خندق افتاده او را سنگ باران کردند، نوفل به ایشان گفت کشتن از این بهتر است، یکى از شما پایین بیاید، تا با او بجنگم، زبیر بن عوام پایین رفت، و او را کشت، ابن اسحاق مى‏گوید على (ع) با ضربتى که به ترقوه او وارد آورد به قتلش رسانید، و ضربتش آن چنان شدید بود که نیزه فرو رفت، و از آنجا بیرون آمد. آن گاه مشرکین به رسول خدا (ص) پیام دادند که مردار عمرو را به ده هزار به ما بفروش، رسول خدا (ص) فرمود: مردار او مال شما، و ما از مرده‏فروشى رزق نمى‏خوریم، و در این هنگام على (ع) اشعارى سرود، که چند بیت آن را مى‏خوانید: ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 446 نصر الحجارة من سفاهة رأیه *** و نصرت رب محمد بصواب‏ فضربته و ترکته متجدلا *** کالجذع بین دکادک و رواب‏ و عففت عن اثوابه لو اننى *** کنت المقطر بزنى أثوابى‏ یعنى او راه سفاهت پیمود، و به یارى بتهاى سنگى برخاست، و من راه صواب رفتم، و پروردگار محمد (ص) را یارى کردم، در نتیجه با یک ضربت کارش را بساختم و جیفه‏اش را چون تنه درخت خرما در میان پستى و بلندیها روى زمین گذاشتم و رفتم، و به جامه‏هاى جنگى‏اش طمع نکردم، و از آن چشم پوشیدم، با اینکه مى‏دانستم اگر او بر من دست مى‏یافت، و مرا مى‏کشت، جامه‏هاى مرا مى‏برد. ابن اسحاق مى‏گوید: حنان بن قیس عرفه تیرى به سوى سعد بن معاذ انداخت، و بانگ زد: این را بگیر که من فرستادم، و من ابن عرفه‏ام، تیر، رگ اکحل (شاهرگ دست) سعد را پاره کرد، و سعد او را نفرین کرد، و گفت خدا رویت را با آتش آشنا سازد، و بار الها اگر از جنگ قریش چیزى باقى گذاشته‏اى، مرا هم باقى بدار، تا به جهادى قیام کنم، که محبوب‏ترین جهاد در نظرم باشد، و خلاصه با مردمى که پیامبر تو را اذیت کردند، و او را تکذیب نموده و از وطنش بیرون نمودند، آن طور که دلم مى‏خواهد جنگ کنم، و اگر دیگر جنگى بین ما و ایشان باقى نگذاشته‏اى، همین بریده شدن رگ اکحلم را شهادت قرار ده، و مرا نمیران، تا آنکه چشمم را از بنى قریظه روشن کنى. [نیرنگى که یکى از مؤمنان بعد از اجازه گرفتن از پیامبر (صلّى الله علیه وآله وسلّم) براى ایجاد تفرقه بین دشمنان به کار برد] آن گاه مى‏گوید: نعیم بن مسعود اشجعى به خدمت رسول خدا (ص) آمده عرضه داشت یا رسول اللَّه! من در حالى مسلمان شده‏ام که هیچ یک از اقوام و آشنایانم از مسلمان شدنم خبر ندارند، حال هر دستورى مى‏فرمایى انجام دهم، و با لشکر دشمن به عنوان اینکه من نیز مشرک هستم نیرنگ بزنم، آن حضرت فرمود: از هر طریق بتوانى جلو پیشرفت کفار را بگیرى مى‏توانى، چون جنگ خدعه و نیرنگ است، و ممکن است یک نفر با نیرنگ کار یک لشکر کند. نعیم بن مسعود بعد از این کسب اجازه نزد بنى قریظه رفت، و به ایشان گفت: من دوست شمایم، و به خدا سوگند شما با قریش و غطفان فرق دارید، چون مدینه (یثرب) شهر شماست، و اموال و فرزندان و زنان شما در دست‏رس محمد (ص) قرار دارد، و اما قریش و غطفان خانه و زندگى ایشان جاى دیگر است، آنها آمده‏اند و به شما وارد شده‏اند، اگر فرصتى به دست آورند، آن را غنیمت شمرده، و اگر فرصتى نیافتند، و شکست خوردند به شهر و دیار خود بر مى‏گردند، و شما را در زیر چنگال دشمنتان تنها مى‏گذارند، و شما ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 447 هم خوب مى‏دانید که حریف او نیستید، پس بیایید و از قریش و غطفان گروگان بگیرید، آنهم بزرگان ایشان را گرو بگیرید، تا به این وسیله وثیقه‏اى به دست آورده باشید که شما را تنها نگذارند، بنى قریظه این رأى را پسندیدند. از سوى دیگر به طرف لشکر قریش روانه شد، و نزد ابو سفیان و اشراف قریش رفت و گفت: اى گروه قریش شما واقفید که من دوستدار شمایم، و فاصله‏ام را از محمد و دین او مى‏دانید، اینک آمده‏ام شما را با نصیحتى خیرخواهى کنم، به شرط آنکه به احدى اظهار نکنید، گفتند: مطمئن باش که به احدى نمى‏گوییم، و تو در نزد ما متهم نیستى، گفت: هیچ مى‏دانید که بنى قریظه از اینکه پیمان خود را با محمد شکستند، و به شما پیوستند پشیمان شده‏اند؟ و نزد محمد (ص) پیام فرستاده‏اند، که براى اینکه تو از ما راضى شوى مى‏خواهیم بزرگان لشکر دشمن را گرفته به دست تو دهیم، تا گردنهایشان را بزنى، و بعد از آن همواره با تو باشیم، تا لشکر دشمن را از این سرزمین بیرون برانیم، و او قبول کرده، پس هوشیار باشید، اگر بنى قریظه نزد شما آمدند، و چند نفر از شما را به عنوان رهن خواستند، قبول نکنید، حتى یک نفر هم به ایشان ندهید، و زنهار از ایشان بر حذر باشید. از آن جا برخاسته نزد بنى غطفان رفت، و گفت اى مردم، من یکى از شمایم، و همان حرفهایى را که به قریش زده بود به ایشان زد. فردا صبح که روز شنبه و ماه شوال و سال پنجم هجرت بود، ابو سفیان عکرمة بن ابى جهل با چند نفر دیگر از قریش را نزد بنى قریظه فرستاد که ابو سفیان مى‏گوید: اى گروه یهود آذوقه گوشتى ما تمام شد، و ما در اینجا از خانه و زندگى خود دور هستیم و نمى‏توانیم تجدید قوا کنیم، از قلعه‏ها بیرون شوید، تا با محمد بجنگیم. یهودیان گفتند: امروز روز شنبه است، که ما یهودیان هیچ کارى را جائز نمى‏دانیم، و گذشته از این اصلا ما حاضر نیستیم در جنگ با محمد با شما شرکت کنیم، مگر آنکه از مردان سرشناس خود چند نفر را به ما گروگان دهید، که از این شهر نروید، و ما را تنها نگذارید، تا کار محمد را یکسره کنید. ابو سفیان وقتى این پیام یهودیان را شنید گفت: به خدا سوگند نعیم درست گفت: ناگزیر کسى نزد بنى قریظه فرستاد که احدى را به شما گروگان نمى‏دهیم، مى‏خواهید در جنگ شرکت کنید و مى‏خواهید در قلعه خود بنشینید، یهودیان هم گفتند: به خدا قسم نعیم درست گفت، در پاسخ قریش پیام دادند که به خدا سوگند با شما شرکت نمى‏کنیم، مگر وقتى گروگان بدهید، و خداوند به این وسیله اتحاد بین لشکر را بهم زد، آن گاه در شبهاى زمستانى‏ ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 448 آن روز بادى بسیار سرد بر لشکر کفر مسلط نمود و همه را از صحنه جنگ مجبور به فرار ساخت. محمد بن کعب مى‏گوید: حذیفة بن الیمان گفت: به خدا سوگند در ایام خندق آن قدر در فشار بودیم که جز خدا کسى نمى‏تواند از مقدار خستگى و گرسنگى و ترس ما آگاه شود، شبى از آن شبها رسول خدا (ص) برخاست، و مقدارى نماز گزاشته سپس فرمود: آیا کسى هست برود و خبرى از این قوم براى ما بیاورد و در عوض رفیق من در بهشت باشد؟ حذیفه سپس اضافه کرد: و چون شدت ترس و خستگى و گرسنگى به احدى اجازه پاسخ نداد، ناگزیر مرا صدا زد، و من که چاره‏اى جز پذیرفتن نداشتم، عرضه داشتم: بله یا رسول اللَّه (ص)، فرمود: برو و خبرى از این قوم براى ما بیاور، و هیچ کارى مکن تا برگردى، من به طرف لشکرگاه دشمن رفتم، دیدم (با کمال تعجب) در آنجا باد سردى و لشکرى از طرف خدا به لشکر دشمن مسلط شده، آن چنان که بیچاره‏شان کرده، نه خیمه‏اى برایشان باقى گذاشته، و نه بنایى، و نه آتشى و نه دیگى مى‏تواند روى اجاق قرار گیرد. همان طور که ایستاده بودم و وضع را مى‏دیدم، ناگهان ابو سفیان از خیمه‏اش بیرون آمد، فریاد زد اى گروه قریش! هر کس رفیق بغل دستى خود را بشناسد، مردم در تاریکى شب از یکدیگر پرسیدند تو کیستى؟ من پیش‏دستى کردم و از کسى که در طرف راستم ایستاده بود پرسیدم تو کیستى؟ گفت: من فلانیم. آن گاه ابو سفیان به منزلگاه خود رفت، و دو باره برگشت، و صدا زد اى گروه قریش! به خدا دیگر این جا جاى ماندن نیست، براى اینکه همه چهار پایان و مرکبهاى ما هلاک شدند، و بنى قریظه هم با ما بى وفایى کردند، این باد سرد هم چیزى براى ما باقى نگذاشت، و با آن هیچ چیزى در جاى خود قرار نمى‏گیرد، آن گاه به عجله سوار بر مرکب خود شد، آن قدر عجول بود که بند از پاى مرکب باز نکرد، و بعد از سوار شدن باز کرد. مى‏گوید: من با خود گفتم چه خوب است همین الان او را با تیر از پاى در آورم، و این دشمن خدا را بکشم، که اگر این کار را بکنم کار بزرگى کرده‏ام، پس زه کمان خود را بستم و تیر در کمان گذاشتم، همین که خواستم رها کنم، و او را بکشم به یاد دستور رسول خدا (ص) افتادم، که فرمود: هیچ کارى صورت مده، تا برگردى، ناگزیر کمان را به حال اول برگردانده، نزد رسول خدا برگشتم، دیدم هم چنان مشغول نماز است، ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 449 همین که صداى پاى مرا شنید، میان دو پاى خود را باز کرد، و من بین دو پایش پنهان شدم، و مقدارى از پتویى که به خود پیچیده بود رویم انداخت، و با همین حال رکوع و سجده را به جا آورد، آن گاه پرسید: چه خبر؟ من جریان را به عرض رساندم. و از سلیمان بن صرد نقل شده که گفت: رسول خدا بعد از پایان یافتن احزاب فرمود: دیگر از این به بعد کفار به ما حمله نخواهند کرد، بلکه ما با ایشان مى‏جنگیم، و همین طور هم شد، و بعد از احزاب دیگر قریش هوس جنگیدن نکرد، و رسول خدا با ایشان جنگید، تا آنکه مکه را فتح کرد «1». مؤلف: این جریان را صاحب مجمع البیان، مرحوم طبرسى نقل کرده، که ما خلاصه آن را در این جا آوردیم، و مرحوم قمى «2» در تفسیر خود قریب همان را آورده، و سیوطى در الدر المنثور روایات متفرقه‏اى در این قصه نقل کرده است «3». [خاتمه جنگ احزاب و روانه شدن سپاه اسلام به سوى بنى قریظه و محاصره آنان و ...] و نیز در مجمع البیان گفته: زهرى از عبد الرحمن بن عبد اللَّه بن کعب بن مالک، از پدرش مالک، نقل کرده که گفت: وقتى رسول خدا (ص) از جنگ خندق برگشت، و ابزار جنگ را به زمین گذاشت، و استحمام کرد، جبرئیل برایش نمودار شد، و گفت در انجام جهاد هیچ عذرى باقى نگذاشتى، حال مى‏بینیم لباس جنگ را از خود جدا مى‏کنى، و حال آنکه ما نکنده‏ایم. رسول خدا (ص) از شدت ناراحتى از جاى پرید، و فورا خود را به مردم رسانید، که نماز عصر را نخوانند، مگر بعد از آنکه بنى قریظه را محاصره کرده باشند، مردم مجددا لباس جنگ به تن کردند، و هنوز به قلعه بنى قریظه نرسیده بودند که آفتاب غروب کرد، و مردم با هم بگو مگو کردند، بعضى گفتند: ما گناهى نکرده‏ایم، چون رسول خدا (ص) به ما فرمود نماز عصر را نخوانید مگر بعد از آنکه به قلعه بنى قریظه برسید، و ما امر او را اطاعت کردیم، بعضى دیگر به احتمال اینکه دستور آن جناب منافاتى با نماز خواندن ندارد، نماز خود را خواندند، تا در انجام وظیفه مخالفت احتمالى هم نکرده باشند، ولى بعضى دیگر نخواندند، تا نمازشان قضاء شد، و بعد از غروب آفتاب که به قلعه رسیدند نمازشان را قضاء کردند، و رسول خدا (ص) هیچ یک از دو طایفه را _______________ (1) مجمع البیان، ج 8، ص 340 الى 345 (2) تفسیر قمى، ج 2، ص 177. (3) الدر المنثور، ج 5، ص 185. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 450 ملامت نفرمود. عروه مى‏گوید: رسول خدا (ص) على بن ابى طالب (ع) را به عنوان مقدمه جلو فرستاد، و لواء جنگ را به دستش داد، و فرمود، همه جا پیش برو، تا لشکر را جلو قلعه بنى قریظه پیاده کنى، على (ع) از پیش براند، و رسول خدا (ص) به دنبالش براه افتاد، در بین راه به عده‏اى از انصار که از تیره بنى غنم بودند برخورد، که منتظر رسیدن آن جناب بودند، و چون آن جناب را دیدند خیال کردند که آن حضرت از دور به ایشان فرمود ساعتى قبل لشکر از این جا عبور کرد؟ در پاسخ گفتند: دحیه کلبى سوار بر قاطرى ابلق از این جا گذشت، در حالى که پتویى از ابریشم بر پشت قاطر انداخته بود، حضرت فرمود: او دحیه کلبى نبود، بلکه جبرئیل بود، که خداوند او را مامور بنى قریظه کرده، تا ایشان را متزلزل کند، و دلهایشان را پر از ترس سازد. مى‏گویند: على (ع) هم چنان برفت تا به قلعه بنى قریظه رسید، در آن جا از مردم قلعه، ناسزاها به رسول خدا (ص) شنید، پس برگشت تا در راه رسول خدا (ص) را بدید، و عرضه داشت: یا رسول اللَّه (ص) سزاوار نیست شما نزدیک قلعه بیایید، و به این مردم ناپاک نزدیک شوید. حضرت فرمود: مثل اینکه از آنان سخنان زشت نسبت به من شنیده‏اى؟ عرضه داشت: بله یا رسول اللَّه (ص) فرمود: به محضى که مرا ببینند دیگر از آن سخنان نخواهند گفت، پس به اتفاق نزدیک قلعه آمدند، رسول خدا (ص) فرمود: اى برادران مردمى که به صورت میمون و خوک مسخ شدند، آیا خدا خوارتان کرد، و بلا بر شما نازل فرمود؟ یهودیان بنى قریظه گفتند: اى ابا القاسم تو مردى نادان نبودى. پس رسول خدا (ص) بیست و پنج شب آنان را محاصره کرد، تا به ستوه آمدند، و خدا ترس را بر دلهایشان مسلط فرمود، تصادفا بعد از آنکه قریش و غطفان فرار کردند، حیى بن اخطب (بزرگ خیبریان) با مردم بنى قریظه داخل قلعه ایشان شده بود، و چون یقین کردند که رسول خدا (ص) از پیرامون قلعه بر نمى‏گردد، تا آنکه با ایشان نبرد کند، کعب بن اسد به ایشان گفت: اى گروه یهود بلایى است که مى‏بینید به شما روى آورده، و من یکى از سه کار را به شما پیشنهاد مى‏کنم، هر یک را صلاح دیدید عملى کنید. پرسیدند، بگو ببینیم چیست؟ گفت: اول اینکه بیایید با این مرد بیعت کنیم، و دین او را بپذیریم، براى همه شما روشن شده که او پیغمبرى است مرسل، و همان شخصى است‏ ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 451 که در کتاب آسمانى خود نامش را یافته‏اید، اگر این کار را بکنیم، هم جان و مال و زنانمان محفوظ مى‏شود، و هم دین خدا را پذیرفته‏ایم. گفتند: ما هرگز از دین تورات جدا نخواهیم شد، و آن را با دینى دیگر معاوضه نخواهیم نمود. گفت: دوم اینکه اگر آن پیشنهاد را نمى‏پذیرید، بیایید فرزندان و زنان خود را به دست خود بکشیم، و سپس با محمد نبرد کنیم، و حتى اموال خود را نیز نابود کنیم، تا بعد از ما چیزى از ما باقى نماند، تا خدا بین ما و محمد حکم کند، اگر کشته شدیم بدون دل واپسى کشته شده‏ایم، چون نه زنى داریم، و نه فرزندى و نه مالى، و اگر غلبه کردیم تهیه زن و فرزند آسان است، گفتند: مى‏گویى این یک مشت بیچاره را بکشیم؟ آن وقت دیگر چه خیرى در زندگى بدون آنان هست؟ گفت: اگر این را هم نمى‏پذیرید بیایید همین امشب که شب شنبه است، و محمد و یارانش مى‏دانند که ما در این شب نمى‏جنگیم، از این غفلت آنان استفاده نموده به ایشان شبیخون بزنیم، گفتند: آیا حرمت شب شنبه خود را از بین ببریم؟ و همان کارى را که گذشتگان ما کردند بکنیم، و به آن بلاى که میدانى دچار شدند، و مسخ شدند ما نیز دچار شویم؟ نه، هرگز این کار را نمى‏کنیم، کعب بن اسد وقتى دید هیچ یک از پیشنهادهایش پذیرفته نشد، گفت: عجب مردم بى عقلى هستید، خیال مى‏کنم از آن روز که به دنیا آمده‏اید حتى یک روز هم در خود حزم و احتیاط نداشته‏اید. زهرى مى‏گوید: رسول خدا (ص) در پاسخ بنى قریظه که پیشنهاد کردند یک نفر را حکم قرار دهد، فرمود: هر یک از اصحاب مرا که خواستید مى‏توانید حکم خود کنید، بنى قریظه سعد بن معاذ را اختیار کردند، رسول خدا (ص) قبول کرد، و دستور داد تا هر چه اسلحه دارند در قبه آن جناب جمع کنند، و سپس دستهایشان را از پشت بستند، و به یکدیگر پیوستند و در خانه اسامه باز داشت کردند، آن گاه رسول خدا (ص) دستور داد سعد بن معاذ را بیاورند، وقتى آمد، پرسید: با این یهودیان چه کنیم؟ عرضه داشت جنگى‏هایشان کشته شوند، و ذرارى و زنانشان اسیر گردند، و اموالشان به عنوان غنیمت تقسیم شود، و ملک و باغاتشان تنها بین مهاجرین تقسیم شود، آن گاه به انصار گفت که این جا وطن شما است، و شما ملک و باغ دارید و مهاجران ندارند. رسول خدا (ص) تکبیر گفت، و فرمود: بین ما و آنان به حکم‏ ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 452 خداى عز و جل داورى کردى، و در بعضى روایات آمده که فرمود: به حکمى داورى کردى که خدا از بالاى هفت رقیع رانده، و رقیع به معناى آسمان دنیا است. آن گاه رسول خدا (ص) دستور داد مقاتلان ایشان را- که به طورى که گفته‏اند ششصد نفر بودند- کشتند، بعضى‏ها گفته‏اند: چهار صد و پنجاه نفر کشته و هفتصد و پنجاه نفر اسیر شدند، و در روایت آمده که: در موقعى که بنى قریظه را دست بسته مى‏بردند نزد رسول خدا (ص)، به کعب بن اسد گفتند هیچ مى‏بینى با ما چه مى‏کنند؟ کعب گفت: حالا که بیچاره شدید این حرف را مى‏زنید؟ چرا قبلا به راهنماییهاى من اعتناء نکردید؟ اى کاش همه جا این پرسش را مى‏کردید، و چاره کار خود را از خیرخواهان مى‏پرسیدید، به خدا سوگند دعوت کننده ما دست بردار نیست، و هر یک از شما برود دیگر بر نخواهد گشت، چون به خدا قسم با پاى خود به قتلگاهش مى‏رود. در این هنگام حیى بن اخطب دشمن خدا را نزد رسول خدا (ص) آوردند، در حالى که حله‏اى فاختى در بر داشت، و آن را از هر طرف پاره پاره کرده بود، و مانند جاى انگشت سوراخ کرده بود، تا کسى آن را از تنش بیرون نکند، و دستهایش با طناب به گردنش بسته شده بود، همین که رسول خدا (ص) او را دید، فرمود: آگاه باش که به خدا سوگند من هیچ ملامتى در دشمنى با تو ندارم، و خلاصه تقصیرى در خود نمى‏بینم، و این بیچارگى تو از این جهت است که خواستى خدا را بیچاره کنى، آن گاه فرمود: اى مردم از آنچه خدا براى بنى اسرائیل مقدر کرده ناراحت نشوید، این همان سرنوشت و تقدیرى است که خدا علیه بنى اسرائیل نوشته، و مقدر کرده، آن گاه نشست و سر از بدن او جدا کردند. بعد از اعدام جنگجویان عهدشکن بنى قریظه، زنان و کودکان و اموال ایشان را در بین مسلمانان تقسیم کرد، و عده‏اى از اسراى ایشان را به اتفاق سعد بن زید انصارى به نجد فرستاد، تا به فروش برساند، و با پول آن اسب و سلاح خریدارى کند. مى‏گویند وقتى کار بنى قریظه خاتمه یافت، زخم سعد بن معاذ باز شد، و رسول خدا (ص) او را به خیمه‏اى که در مسجد برایش زده بودند برگردانید، (تا به معالجه‏اش بپردازند). جابر بن عبد اللَّه مى‏گوید: در همین موقع جبرئیل نزد رسول خدا (ص) آمد، و پرسید این بنده صالح کیست که در این خیمه از دنیا رفته، درهاى آسمان برایش باز شده، و عرش به جنب و جوش در آمده؟ رسول خدا (ص) به مسجد ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 453 آمد، دید سعد بن معاذ از دنیا رفته است «1». مؤلف: این داستان را قمى در تفسیر خود به طور مفصل آورده، و در آن آمده که کعب ابن اسد را در حالى که دستهایش را به گردنش بسته بودند آوردند، همین که رسول خدا (ص) نظرش به وى افتاد، فرمود: اى کعب آیا وصیت ابن الحواس آن خاخام هوشیار که از شام نزد شما آمده بود سودى به حالت نبخشید؟ با اینکه او وقتى نزد شما آمد گفت من از عیش و نوش و زندگى فراخ شام صرفنظر کردم، و به این سرزمین اخمو که غیر از چند دانه خرما چیزى ندارد آمده‏ام، و به آن قناعت کرده‏ام، براى اینکه به دیدار پیغمبرى نایل شوم که در مکه مبعوث مى‏شود، و بدین سرزمین مهاجرت مى‏کند، پیغمبرى است که با پاره‏اى نان و خرما قانع است، و به الاغ بى پالان سوار مى‏شود، و در چشمش سرخى، و در بین دو شانه‏اش مهر نبوت است، شمشیرش را به شانه‏اش مى‏گیرد، و هیچ باکى از احدى از شما ندارد، سلطنتش تا جایى که سواره و پیاده از پا درآیند گسترش مى‏یابد؟! کعب گفت: چرا اى محمد همه اینها که گفتى درست است، ولى چکنم که از سرزنش یهود پروا داشتم، ترسیدم بگویند کعب از کشته شدن ترسید، و گر نه به تو ایمان مى‏آوردم، و تصدیقت مى‏کردم، ولى من چون عمرى به دین یهود بودم و به همین دین زندگى کردم، بهتر است به همان دین نیز بمیرم، رسول خدا (ص) فرمود: بیایید گردنش را بزنید، مامورین آمدند، و گردنش را زدند «2». باز در همان کتاب آمده که آن جناب یهودیان بنى قریظه را در مدت سه روز در سردى صبح و شام اعدام کرد و مکرر مى‏فرمود: آب گوارا به ایشان بچشانید و غذاى پاکیزه به ایشان بدهید، و با اسیرانشان نیکى کنید، تا آنکه همه را به قتل رسانید و این آیه نازل شد:" وَ أَنْزَلَ الَّذِینَ ظاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مِنْ صَیاصِیهِمْ ... وَ کانَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیراً" «3». و در مجمع البیان آمده که ابو القاسم حسکانى، از عمرو بن ثابت، از ابى اسحاق، از على (ع) روایت کرده که فرمود: آیه" رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ" در باره ما نازل شد، و به خدا سوگند ماییم، و من به هیچ وجه آنچه نازل شده بر خلاف معنا نمى‏کنم «4». _______________ (1) مجمع البیان، ج 8، ص 351- 352. (2 و 3) تفسیر قمى، ج 2، ص 192- 189. (4) مجمع البیان، ج 8، ص 350