انْفِرُواْ خِفَافًا وَثِقَالاً وَجَاهِدُواْ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ

التوبة    آیه  41

به جنگ بروید خواه بر شما آسان باشد خواه دشوار ، و با مال و جان ، خویش در راه خدا جهاد کنید اگر بدانید خیر شما در این است

Go forth light and heavy, and strive hard in Allah@s way with your property and your persons; this is better for you, if you know.

 ترجمه فولادوند
سبکبار و گرانبار، بسیج شوید و با مال و جانتان در راه خدا جهاد کنید. اگر بدانید، این براى شما بهتر است.

ترجمه مجتبوی
سبکبار و گرانبار [براى جهاد] بیرون روید و با مالها و جانهاى خویش در راه خدا جهاد کنید، که این براى شما بهتر است، اگر مى‏دانستید.

ترجمه مشکینی
سبکبار و سنگین‏بار (سواره و پیاده، یا جوان و پیر به سوى میدان جهاد) کوچ کنید و با اموال و جان‏هاى خود در راه خدا جهاد نمایید، که این براى شما بهتر است، اگر بدانید.

ترجمه بهرام پور
سبکبار و گرانبار [براى جهاد] بیرون روید و با مال و جانتان در راه خدا جهاد کنید که این برایتان بهتر است اگر بدانید.

تفاسیر:

تفسیر مجمع البیان
تفسیر المیزان
تفسیر نور
تفسیر اطیب البیان
تفسیر کشاف
تفسیر نمونه

 تفسیر مجمع البیان
- هان اى کسانى که ایمان آورده‏اید! شما را چه شده‏است که چون به شما گفته مى‏شود: [به پا خیزید و] در راه خدا [براى جهاد] بیرون روید، بر زمین سنگینى مى‏کنید [و سرعت به خرج نمى‏دهید]؟! آیا به جاى [سراى جاودانه ]آخرت به زندگى این جهان دل خوش داشته‏اید؟! پس [بهوش باشید که‏] کالا [و بهره‏ورى ]زندگى این جهان در برابر [سراى ]آخرت جز اندکى نیست. 39 - اگر [براى جهاد در راه خدا] حرکت نکنید [بدانید که خدا ]شما را به عذابى دردناک کیفر مى‏کند و گروهى غیر از شما را جایگزین شما مى‏سازد، و [شما با این سستى در انجام فرمان خدا] هیج زیانى به او نخواهید رسانید و [بدانید که ]خدا بر هر چیزى تواناست. 40 - [به پاخیزید و در انجام فرمان خدا پیامبرش را یارى رسانید ]اگر شما او را یارى نکنید، بى‏گمان خدا، [یاریش خواهد نمود، همان گونه که در سخت ترین روزها ]او را یارى کرد؛ هنگامى که کسانى که کفر ورزیده بودند، او را [از شهر و دیارش ]بیرون کردند، در حالى که او نفر دوّم از دو تن بود، آنگاه که آن دو در غار [ثور ]بودند، زمانى که او به همراه [نگران‏] خود مى‏گفت: اندوه به دل راه مده که خدا با ماست. پس خدا آرامشِ خود را بر [قلب مصفّاى‏] او فرو فرستاد، و با لشکریانى که شما آنها را نمى‏دیدید او را نیرو بخشید و گفتار کسانى را که کفر ورزیدند پست‏تر ساخت [و نقشه‏هایشان را به شکست کشاند؛] و سخن خدا [و دین و آیین او] است که برتر [و والاتر] است، و [بهوش باشید که‏] خدا شکست ناپذیر و فرزانه است. 41 - [همگى شما در راه خدا به پا خیزید و] سبکبار و گرانبار بیرون روید و باداراییها و جانهایتان در راه خدا جهاد نمایید؛ [چرا که ]اگر بدانید، این [کار] براى شما بهتر است. 42 - [امّا برخى این گونه‏اند که‏] اگر بهره‏اى نزدیک [و در دسترس ]و سفرى [کوتاه و ]آسان [در پیش‏] باشد [براى بهره‏ورى از دنیا] از تو پیروى مى‏کنند؛ امّا [اینک ]راه دشوار [تبوک‏] بر آنان دور مى‏نماید [و در پى بهانه‏اند]. و به زودى به خدا سوگند یاد خواهند کرد که اگر مى‏توانستیم به همراه شما بیرون مى‏آمدیم. آنان [با این بهانه جویى‏ها و نافرمانى‏ها در حقیقت ]خود را به هلاکت مى‏افکنند، و خدا مى‏داند که آنان دروغگویند. 43 - خدایت تو را ببخشاید [و از تو بگذرد] چرا پیش از آن که [راستى و درستى ]کسانى که راست مى‏گفتند بر تو پدیدار گردد و درغگویان را بشناسى، به آنان اجازه [ماندن در «مدینه» را] دادى؟! 44 - آن کسانى که به خدا و روز باز پسین ایمان مى‏آورند، در این که به وسیله دارایى‏ها و جان‏هایشان [در راه خدا] جهاد نمایند، [بهانه نمى‏تراشند و براى ترک جهاد ]اجازه نمى‏طلبند؛ و[بهوش که ]خدا به [اندیشه و عملکرد] پروا پیشگان داناست. 45 - تنها کسانى از تو [اى پیامبر!] اجازه مى‏خواهند، که به خدا و روز بازپسین ایمان نمى‏آورند و دل‏هایشان به [آفت‏] تردید گرفتار آمده است؛ پس اینانند که در تردید خود سرگردانند. نگرشى بر واژه‏ها نفر: بیرون رفتن براى جهاد. تثاقل: کندى نمودن و سستى کردن. متاع: بهره بردن از نعمت‏هایى که براى حواس ظاهرى است. ونیز به مفهوم کالا آمده است. استبدال: کسى یا چیزى را جایگزین دیگرى ساختن. قاصد: مقصد و هدفى که راهش کوتاه و آسان باشد. شقّة: سرزمین دورى که رسیدن به آن براى سوار سخت و دشوار باشد. و نیز ممکن است به مفهوم رنج و سختى باشد. و به مفهوم سفر و مسافت نیز آمده است. شأن نزول در شأن نزول و داستان فرود نخستین آیه مورد بحث آورده‏اند که چون پیامبر گرامى از طایف بازگشت، فرمان پیکار با رومیان را صادر کرد، و از آنجایى که این جریان هنگام رسیدن میوه‏ها بود، مردم مسلمان دوست داشتند که آن فصل را در خانه‏ها و بوستان‏هاى خویش باشند و محصول باغ‏ها و فراورده‏هاى کشاورزى را برداشت نمایند و رفتن به میدان کارزار بر ایشان دشوار مى‏نمود. آن حضرت در کمتر جنگ و پیکارى نظر خویش را به طور صریح بیان مى‏فرمود، امّا در این جنگ، به خاطر دورى راه و بسیارى دشمن، مقصود خود را به صراحت به آگاهى مردم رسانید تا با آمادگى بیشترى حرکت کنند. آنان نیز به دلایلى که اشاره رفت شتاب و سرعت لازم را نشان ندادند و آن گاه بود که این آیه شریفه فرود آمد که: یآ اَیُّهَا الَّذینَ امنُوا ما لَکُمْ اِذا قیلَ لَکُمُ... تفسیر چرا سستى؟ در این آیه شریفه آفریدگار هستى روى سخن را به مردم با ایمان نموده و آنان را به خاطر کندى و سستى در حرکت به سوى کارزار در راه خدا و عدالت و آزادى به باد نکوهش مى‏گیرد و مى‏فرماید: یآ اَیُّهَا الَّذینَ امنُوا ما لَکُمْ اِذا قیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فى‏ سَبیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ اِلَى الْاَرْضِ‏ هان اى کسانى که ایمان آورده‏اید! چرا هنگامى که پیامبر شما را فرا مى‏خواند و مى‏گوید: براى جهاد با شرک‏گرایان و ظالمان حرکت کنید، سنگینى و کندى مى‏ورزید و به ماندن در شهر و دیار خویش تمایل نشان مى‏دهید؟ «جبایى» بر آن است که این کندى و شتاب نکردن براى جهاد، نه از سوى همه ایمان آوردگان که از سوى گروهى از آنان دیده شد؛ از این رو این شیوه سخن را باید سخن عام نامید که از آن خاص اراده شده است. اَرَضیتُمْ بِالْحَیوةِ الدُّنْیا مِنَ الْاخِرَةِ آیا این زندگى نا پایدار و زود گذر را بر زندگى پایدار و نعمت‏هاى جاودانه سراى آخرت مقدم مى‏دارید؟ فَما مَتاعُ الْحَیوةِ الدُّنْیا فِى الْاخِرَةِ اِلاَّ قَلیلٌ‏ با این که بهره‏ها و بهره‏ورى‏هاى زندگى این جهان در برابر برخوردارى‏ها و نعمت‏هاى جهان دیگر چیزى اندک و ناچیز است، چرا که این جهان نا پایدار است، امّا سراى آخرت سرایى است جاودانه و پایدار. در ادامه سخن خداى فرزانه به هشدار آنان پرداخته و مى‏فرماید: اِلاَّ تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً اَلیماً اگر شما به سوى میدان کارزار بیرون نروید و دعوت پیامبرتان را به سرعت پاسخ ندهید و کندى ورزید، خدا شما را در سراى آخرت به عذابى دردناک کیفر خواهد کرد. پاره‏اى نیز بر آنند که: در دنیا به عذابى دردناک کیفرتان خواهد نمود. وَ یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ و به جاى شما مردم، گروهى دیگر را که آماده انجام فرمان حق و رفتن به سوى کارزارند و در جهاد و فداکارى سستى نمى‏ورزند، آنان را به جاى شما خواهد آورد. به باور «سعید بن جبیر» منظور از این گروه آماده و مصمّم، مردم ایران مى‏باشند، امّا به باور «ابوروق» مردم یمن هستند. و از دیدگاه «جبایى» همه کسانى هستند که پس از فرود آیه شریفه مسلمان مى‏گردند. وَ لا تَضُرُّوهُ شَیْئاً به باور برخى همچون «ابو على» و «حسن»، شما از این رهگذر و با این سستى ورزیدن و تخلف از جهاد نمى‏توانید زیانى به خدا برسانید، چرا که ذات پاکش بى‏نیاز است و همه نعمت‏ها و موهبت‏ها را نیز او به بندگان ارزانى داشته است. و به باور برخى دیگر ضمیر به پیامبر باز مى‏گردد و منظور این است: که شما با این کارتان نمى‏توانید به پیامبر زیانى وارد آورید، چرا که خدا حافظ انسان‏هاست و پیامبرش را نیز به وسیله فرشتگان و یا مردم با ایمان یارى خواهد کرد. وَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَىْ‏ءٍ قَدیرٌ. و خدا بر هر چیزى تواناست؛ او مى‏تواند به جاى شما مردم - اگر سستى ورزید - دیگرى را جایگزین سازد، همان گونه که بر انجام هر کار دیگرى تواناست. «زجاج» مى‏گوید: این فراز از آیه شریفه هشدار سختى به تخلف کنندگان از جهاد است. خدا هماره یار و یاور اوست در این آیه خداى توانا به مردم هشدار مى‏دهد که اگر شما پیامبر را یارى نکنید، هرگز زیانى به او نخواهد رسید؛ همان گونه که وقتى او در «مکّه» بود و شرک‏گرایان و ستمکاران قصد جان گرامى او کردند، اندک بودن شمار یاران، به او آسیبى وارد نیاورد، چرا که خدایارى او را تضمین فرموده بود: اِلاَّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ‏ اگر شما پیامبر را در پیکار با دشمن تجاوز کار یارى نمى‏رسانید چه غم! خدا هماره یار و یاور او بوده و در حساس ترین لحظات و سخت ترین شرایط او را یارى کرده است. اِذْ اَخْرَجَهُ الَّذینَ کَفَرُوا آرى، خدا او را آن گاه که کفرگرایان «مکّه» از خانه و کاشانه و کنار کهن ترین معبد توحید بیرون کردند و او به سوى «مدینه» رهسپار شد یارى کرد. ثانِىَ اثْنَیْنِ اِذْهُما فِى الْغارِ زمانى که آن دو تن - پیامبر و ابوبکر - به غار «ثور» پناه بردند و نفر سوّمى با آن دو نبود و پیامبر یکى از آن دو بود. اِذْ یَقُولُ لِصاحِبِه‏ لا تَحْزَنْ اِنَّ اللَّهَ مَعَنا هنگامى که پیامبر به «ابوبکر» که وحشت زده بود فرمود: نترس واندوه به دل راه مده که خدا به حال ما آگاه است و او ما را در پرتو مهر خود نگاه داشته و یارى مى‏کند، آرى، در آن شرایط سخت و بحرانى نیز خدا بنده برگزیده و پیامبرش را یارى کرد. داستان غار «ثور» «زهرى» در مورد هجرت پیامبر و غار «ثور» آورده است که: هنگامى که پیامبر در مسیر راه به سوى «مدینه»، به غار «ثور» وارد شد، خدا از سویى دو کبوتر را گسیل داشت تا بر دهانه ورودى غار تخم گذارند؛ و از دگر سو به عنکبوت مأموریت داد تا بر آنجا تار بتند، و آنها چنین کردند. از این رو هنگامى که «سراقه» در پیشاپیش شرک‏گرایان در جستجوى پیامبر تا در غار رسید و آن شرایط را تماشا کرد، گفت: او و کسى که به همراهش تااینجا آمده است، وارد غار نشده‏اند و گرنه هم این تخم‏ها مى‏شکست و هم تار عنکبوت از هم مى‏گسست. و بدین سان از ورود به غار و جستجوى آنجا گذشتند و رفتند. پیامبر گرامى نیز دست به سوى آسمان گشود و گفت: بار خدایا، دیدگانشان را کور کن. بر اثر دعاى پیامبر آنان نتوانستند به غار وارد گردند، امّا در همان منطقه به جستجو پرداختند، که ابوبکر وحشت زده گفت: اگر اینان به پاهاى خویش مى‏نگریستند ما را مى‏دیدند. و نیز «على بن ابراهیم» آورده است که : مردى به نام «ابوکرز» که از قبیله «خزاعه» بود، جاى پاى پیامبر را گرفت و آن را تا در غار دنبال کرد، امّا هنگامى که به دهانه غار رسید به شرک‏گرایان گفت: این آخرین اثر از جاى پاى محمدصلى الله علیه وآله وسلم است و به خدا سوگند بسان جاى پاى ابراهیم در «مقام» مى‏باشد و این نیز جاى پاى فرزند «ابوقحافه» و یا پسر اوست و من یقین دارم که آن دو از این نقطه نگذشته‏اند، دیگر نمى‏دانم که به سوى آسمان صعود نموده و یا در زمین فرو رفته‏اند. درست در این شرایط سخت بود که سوارى از فرشتگان در سیماى انسانى بر در غار حاضر شد و به شرک‏گرایان گفت: محمدصلى الله علیه وآله وسلم را در این کوهها و درّه‏ها بجویید، چرا که او در غار نیست و عنکبوت بر دهانه آن تنیده است. درست در همان حال یکى از شرک‏گرایان بردهانه غار نشست و ادرار کرد. «ابوبکر» وحشت زده گفت: اى پیامبر خدا، این تبهکاران ما را دیدند. پیامبر فرمود: نه اگر ما را دیده بودند بردهانه غار نمى‏نشستند تا ادرار کنند. فَاَنْزَلَ اللَّهُ سَکینَتَهُ عَلَیْهِ‏ به باور «زجاج» منظور این است که خدا آرامش خاطرى بر قلب پیامبر فرود آورد که براثر آن بروشنى دریافت که دست شرک‏گرایان به آنان نخواهد رسید. وَ اَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها و او را با سپاهیانى از فرشتگان یارى کرد و نیرو بخشید. «زجاج» مى‏گوید: خدا او را به وسیله فرشتگانى که معجزه آسا رویاروى کفرگرایان ایستادند و مانع آن شدند که آنان پیامبر را ببینند و به درون غار بنگرند، یارى فرمود. و به باور «ابن عباس» خدا او را به وسیله فرشتگان نیروبخشید، چرا که آنان براى پیروزى پیامبر و نجاتش از شرارت کفرگرایان دعا کردند. «مجاهد» و «کلبى» بر آنند که خدا آن حضرت را، هم به وسیله فرشتگان در پیکار ستم‏سوز «بدر» یارى کرد و هم همان زمان که در غار بود به او نوید داد که نقشه شیطانى دشمنان را نقش بر آب مى‏سازد، و از پى آن در جنگ «بدر» یارى خود را بر او فرو فرستاد و وى را به طور آشکار پیروزى بخشید. پاره‏اى نیز بر آنند که خدا آرامش خود را بر دل ترسان و بى‏قرار ابوبکر فرو فرستاد. و بدین سان ضمیر در واژه «علیه» را، به نامبرده برگردانده‏اند. امّا این دیدگاه درست به نظر نمى‏رسد، چرا که همه ضمیرها در جملات پیش و پس از این جمله، نظیر: «إلاّ تنصروه»، «فقد نصره الله»، «اذ اخرجه»، «لصاحبه» و «ایّده»، همه به پیامبر باز مى‏گردد. با این بیان چگونه مى‏توان در این میان تنها این ضمیر را به ابوبکر باز گرداند؟ افزون بر این دلیل محکم، در همین سوره و در ترسیم داستان پیکار «حنین»، خدا مى‏فرماید: ثم انزل الله سکینته على رسوله...(180) پس آرامش خود را بر پیامبرش فرو فرستاد... و نیز در سوره فتح مى‏فرماید: فانزل الله سکینته على رسوله...(181) با این تصریح در دو آیه‏اى که آمد و نیز سبک و سیاق آیه مورد بحث که بسان همین دو آیه است روشن مى‏گردد که آرامش مورد بحث از آن پیامبر است و خدا آن را بر قلب پاک او فرو فرستاده است. در مورد اختصاص این آرامش به پیامبر، پیروان مذهب اهل بیت در این آیه بیانى دارند که ما از ترسیم آن مى‏گذریم، مباد که مورد سوء ظنّ قرار گرفته و بر چسب تعصّب بخوریم. وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذینَ کَفَرُوا السُّفْلى‏ و خدا سخن و لاف و گزافهاى کفرگرایان را پست و بى‏مقدار ساخت، و تهدید و ارعاب آنان و نشان دادن چنگال و دندان به پیامبر و مردم با ایمان و شرارتشان براى خاموش ساختن نور خدا و راه و رسم پیامبر را بى‏اثر ساخت و با یارى خویش همه را پست و باطل نمود. وَ کَلِمَةُ اللَّهِ هِىَ الْعُلْیا و سخن و گفتار خدا و دین و آیین اوست که بى‏آن که کسى آن را والایى مقام داده باشد، والا و برتر و پیروز است، چرا که دین خدا مردم را به ارزش‏هاى والا فرامى‏خواند و اوج مى‏بخشد و هرگز بر خلاف حکمت دعوت نمى‏کند. به باور پاره‏اى منظور این است که منطق پوسیده کفرگرایان همان منطق و کلمه شرک و بیداد است، و کلمه خدا و دین و آیین او توحید و شعار بلند و جان بخش «لا اله الا الله» است. و منظور از پست‏تر ساختن کلمه و منطق کفرگرایان آن است که آنان را پست و بى‏مقدار و زبون ساخت و دین خود را برترى و عزّت و اقتدار بخشید و دین باوران و دینداران را کرامت ارزانى داشت. وَ اللَّهُ عَزیزٌ حَکیمٌ‏ و بدانید که خدا در انتقام گرفتن از شرک‏گرایان و کیفر عادلانه آنان شکست ناپذیر و تواناست و در تدبیر امور و تنظیم شئون فرزانه است. نکوهش آزمندان سست عنصر قرآن در این آیات، دگرباره ضمن نکوهش آزمندان سست عنصر و کوبیدن این خصلت پست، همه را به جهاد در راه خدا فرا خوانده و انجام این رسالت دگرگون ساز را مورد تاکید قرار مى‏دهد و مى‏فرماید: اِنْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالاً در تفسیر این فراز دیدگاه‏ها بدین صورت است: 1 - به باور گروهى از مفسران پیشین از جمله «حسن»، «مجاهد»، «عکرمه» و «ضحّاک» منظور این است که: همه شما مردم با ایمان از سالخوردگان گرفته تا جوانان براى جهاد در راه خدا حرکت کنید. 2 - امّا به باور «ابن عباس» و «قتاده» منظور این است که: همگى شما در حال نشاط و شادمانى و یا پریشانى و افسردگى در هر حال براى جهاد بیرون بروید. 3 - از دیدگاه «حکم» منظور شاغل به کار و غیر شاغل و بیکار است که همه باید براى جهاد بیرون روند. 4 - امّا از دیدگاه «ابو صالح» منظور این است که توانگر و نیازمند باید بسیج گردند. 5 - فرّاء» مى‏گوید: منظور آیه این است که همه شما از تنگدست و کم عائله و ثروتمند و پر عیال به سوى میدان کارزار حرکت کنید. 6 - امّا «ابو عمرو» و «عطیه» مى‏گویند: سواره و پیاده به پا خیزید و براى جهاد حرکت کنید. 7 - از «ابن زید» آورده‏اند که منظور متخصّصان و غیر متخصّصان هستند که همه باید حرکت کنند. 8 - امّا «یمان» بر آن است که همسر دار و بى‏همسر مورد نظر است. و به باور ما مفهوم آیه شریفه همه این دیدگاه‏ها را شامل مى‏شود با این بیان معناى آیه این است که همگى شما براى جهاد در راه خدا بیرون روید، خواه این حرکت و جهاد برایتان آسان باشد ویا سخت. و روشن است که توده‏هاى گوناگون جامعه هر کدام در یکى از مشاغل و شرایط و اوصافى هستند که مفسران بر شمرده‏اند. وَ جاهِدُوا بِاَمْوالِکُمْ وَ اَنْفِسِکُمْ فى‏ سَبیلِ اللَّهِ‏ و در راه خدا به وسیله داراییها و جانهایتان جهاد کنید. این فراز از آیه نشانگر این واقعیت است که جهاد با ثروت و امکانات و جان و تن بر هر انسانى که توان آن را داشته باشد واجب است. و هر کس توان آن دو را نداشته باشد به هر صورتى که مى‏تواند باید انجام وظیفه نماید. ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ اِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ‏ این حرکت به سوى جهاد و انجام این رسالت گران با جان و امکانات - اگر درست بیندیشید و بدانید که خدا در نویدش راستگوست - براى شما از چسبیدن به زمین و زندگى فنا پذیر دنیا و وانهادن وظیفه بزرگ جهاد بهتر است. به باور پاره‏اى منظور این است که اگر به راستى خوبیها و ارزش‏ها را مى‏شناسید، بهوش باشید که این کار براى شما سراسر خیر و خوبى است. «سدّى» در این مورد آورده است که: با فرود این آیه مبارکه کار بر مردم سخت شد، چرا که جهاد را بر همگان واجب ساخت، از این رو این آیه به وسیله آیه دیگرى نسخ گردید.(182) در پنجمین آیه مورد بحث و در ادامه همان سخن و همان مطلب مى‏فرماید: لَوْ کانَ عَرَضاً قَریباً وَ سَفَراً قاصِداً لاَتَّبَعُوکَ وَ لکِنْ بَعُدَتْ عَلَیْهِمُ الشُّقَّةُ اگر بهره‏ورى و غنایم آماده و در دسترس، و سفرى نزدیک و آسان بود و آنان را بدان فرا مى‏خواندیم، به طمع ثروت و امکانات از توپیروى مى‏کردند، امّا اینک راه تبوک که براى حضور در آنجا دعوت شده‏اند بر ایشان دور مى‏نماید، از این رو به بهانه جویى روى آورده‏اند. وَ سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِاسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَکُمْ‏ و به زودى نزد تو مى‏آیند و در مورد سستى و کندى ورزیدن از حرکت به سوى جهاد از تو پوزش مى‏خواهند و سوگند یاد مى‏کنند که اگر ما توان حضور با شما راداشتیم و مى‏توانستیم جهادکنیم، به همراهتان حرکت مى‏کردیم. یُهْلِکُونَ اَنْفُسَهُمْ‏ آنان با این شرک نهانى که در ژرفاى دل نهان مى‏دارند، در حقیقت خود را نابود مى‏سازند. و به باور پاره‏اى، آنان با این پوزش خواهى و سوگنددروغ و بیجا خود را به نابودى مى‏کشند و در خور کیفر مى‏سازند. وَ اللَّهُ یَعْلَمُ اِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ. و خدا مى‏داند که آنان در این پوزش خواهى و سوگند، دروغ مى‏گویند. دو نکته از آیه شریفه 1 - از آیه مورد بحث این نکته دریافت مى‏گردد که پیامبر گرامى در رسالت و دعوت خویش راستگوست و چیزى جز وحى و حق نمى‏گوید؛ چرا که آن حضرت پیش از پوزش خواهى و سوگندشان از راز دل آنان خبر داد و پس از آن گزارش، آنان همان گونه عمل کردند که آن بزرگوار خبر داده بود. 2 - و نیز از آیه شریفه این نکته دریافت مى‏گردد که قدرت و توان انجام هر کارى پیش از آغاز به آن لازم است و بدون آن واجب نمى‏گردد؛ چرا که این گروه یا توان و قدرت جهاد را داشتند و تخلّف ورزیدند و یا نداشتند و سوگند یاد مى‏کردند که اگر در آینده خدا به ما قدرت داد حرکت مى‏کنیم. در صورت نخست دیدگاه ما به روشنى ثابت مى‏شود که قدرت بر انجام هر کارى باید پیش ازآغاز آن باشد؛ و در صورت دوّم نیز خدا آنان را تکذیب مى‏کند و مى‏فرماید: اگر قدرت و توانایى نیز به آنان ارزانى داریم باز هم به جهاد نمى‏روند؛ و این بیان نیز همان واقعیت را به روشنى ثابت مى‏کند که قدرت باید پیش از آغاز به کار باشد و گرنه انجام آن واجب نمى‏گردد. یک پرسش‏ چه مانعى دارد که منظور از نداشتن قدرت و توانایى بر انجام وظیفه جهاد را، موجود نبودن امکانات و وسایل سفر بدانیم؟ پاسخ‏ در این صورت بناگزیر باید از ظاهر آیه شریفه دست بکشیم؛ چرا که واقعیت قدرت و توانایى انجام کار در آیه، قدرت بر انجام خودکار است و نه مقدمات آن. افزون بر این اگر نبودن مقدمات و امکانات حرکت عذرى پذیرفته باشد، نداشتن اصل قدرت و توان براى عذر تراشى زیبنده‏تر خواهد بود؛ زیرا کسى که به خاطر نداشتن مقدمات کار، یعنى زاد و توشه و مرکب و دیگر وسایل و امکانات معذور باشد، کسى که قدرت بر حرکت ندارد عذرش پیذیرفته‏تر است. هشدار ظریف و لطیف به پیامبر در ادامه آیات، آفریدگار هستى در مورد بهانه جویى بهانه جویان و دروغ پردازى عناصر زبون و سست عنصر براى تخلف از انجام وظیفه جهاد، در هشدارى ظریف و لطیف و پر از مهر به پیامبر برگزیده‏اش، مى‏فرماید: عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ اَذِنْتَ لَهُمْ‏ خدا تو را بخشید و مهر و لطف خود را بر تو باراند، چرا به آنان اجازه تخلف از جهاد را دادى؟! به باور برخى پیامبر گرامى دو کار را بى‏آن که به او وحى رسد انجام داد؛ یکى همین اجازه خوددارى از جهاد به بهانه جویان و حضور نیافتن در میدان تبوک، ودیگرى دریافت فدیه در برابر رها ساختن اسیران. خداى فرزانه او را به شیوه‏اى بسیار ظریف و لطیف مورد سرزنش و انتقاد قرار داد و پیش از هشدار و انتقاد، از بخشایش و مهر خود به او سخن را آغاز کرد که: عفا الله عنک... حقیقت این هشدار و انتقاد آیا اجازه‏اى که پیامبر به دروغ پردازان داد کارى ناپسند و در خور نکوهش بود یا این گونه نبود و اگر شکیبایى پیشه مى‏ساخت و آنان را بهتر مى‏آزمود و مى‏شناخت، براى پیشواى بى‏نظیرى چون او زیبنده‏تر بود؟ کدام یک؟ در این مورد دو نظر ارائه شده است: 1 - به باور «جبایى» این کار زیبا و جالب نبود و لغزشى کوچک بود که در زندگى آن حضرت از او سر زد و به همین دلیل هم مورد انتقاد قرار گرفت؛ چرا که در کار درست و روا نمى‏گویند: چرا چنین کردى؟ 2 - امّا به باور انبوه مفسّران و محقّقان این پندار در مورد شخصیت والاى آن حضرت، پندارى بجا و درست نیست؛ زیرا در کارى هم که طرف دیگرش بهتر از انجام آن است این تعبیر رایج است و مى‏گویند: چرا این گونه عمل کردى؟ براى نمونه، اگر فردى بنگرد که دیگرى برادرش را سرزنش مى‏کند و این کارش نیز رواست، باز هم به سرزنش کننده مى‏گوید: چرا با او این گونه سخن مى‏گویى و این واژه‏ها را در مورد او به کار مى‏برى؟ درست است که او در خور نکوهش است و کار تو عادلانه و درست، امّا چرا این گونه؟ با این بیان، این پندار درست نیست که: «چرا» را تنها در گناه به کار مى‏برند و چون خدا به پیامبرش مى‏فرماید: «چرا به آنان اجازه دادى؟» کار آن حضرت را لغزش کوچک تفسیر کنیم. افزون بر بى‏اساس بودن استدلال «جبایى» چگونه مى‏توان این اجازه پیامبر را ناپسند و نا زیبا شمرد در حالى که قرآن در آیه دیگرى مى‏فرماید: اگر آنان براى پاره‏اى کارهاى خویش از تو اى پیامبر اجازه خواستند، به هر کدام از آنان که خواستى اجازه بده... فاذا استأذنوک لبعض شأنهم فاذّن لمن شئت منهم...(183) «ابو مسلم» در معناى آیه شریفه مى‏گوید: مفهوم آیه این است که: خدا هماره بخشایش و مهر خود را بر تو بباراند، چرا به آنها اجازه حرکت به سوى میدان کارزار دادى، در صورتى که نظر آنان از این اجازه خواستن چیزى جز تملّق و چاپلوسى نبود؟ و اگر هم مى‏رفتند، جز تبهکارى و ویرانگرى، اندیشه‏اى در سر نمى‏پروراندند، و پیامبر گرامى از بد اندیشى نهان آنان آگاه نبود، از این رو بدانها اجازه حرکت به همراه مردم با ایمان داد. حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَم الْکاذِبینَ. چرا شکیبایى نکردى تا کسانى که راست مى‏گویند و در اندیشه انجام فرمان خدا و جهاد در راه او هستند از دروغگویان باز شناخته شوند و به بازیگرى آنان پى‏ببرى و آنگاه با شناخت پوزش‏خواه واقعى و دروغ پرداز، اجازه‏ات بر اساس آگاهى ژرف باشد؟ به باور «ابن عباس» این هشدار و خطاب از آن روى متوجّه پیامبر شد که آن روز منافقان را نمى‏شناخت و از بد اندیشى نهانى شان آگاه نبود. و برخى بر آنند که پیامبر به آنان اجازه داد تا یکى از دو کار را خود آزادانه برگزینند: یا به همراه مسلمانان به سوى جهاد حرکت کنند و یا تخلف ورزند و کیفر و هشدار از تخلّف را بپذیرند، و آنان دوّمى را برگزیدند و ماندند، و خدا در آیه مورد بحث روشنگرى مى‏کند که اگر پیامبر آنان را به حرکت مجبور مى‏ساخت و اجازه تخلّف نمى‏داد، آنگاه بود که نفاقشان به سرعت آشکار مى‏شد، امّا با اجازه‏اى که دریافت داشتند، براى مردم روشن نشد که کدامین آنان به انگیزه نفاق ماندند و کدامین شان به راستى عذر داشتند. در ادامه آیات در این آیه شریفه به ترسیم پاره‏اى از نشانه‏ها و خصلت‏هاى مردم با ایمان و عناصر نفاقگرا پرداخته و در مورد اجازه ترک جهاد که آنان با سوگند دروغ و بهانه تراشى مى‏خواستند، مى‏فرماید: لا یَسْتَاْذِنُکَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْاخِرِ اَنْ یُجاهِدُوا بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ‏ آن کسانى که ایمان به خدا و روز باز پسین آورده‏اند، هرگز از این که به وسیله دارایى‏ها و جان‏هایشان در راه خدا جهاد نمایند، با آوردن بهانه‏ها و عذرهاى بیهوده و بى‏اساس از تو اجازه ترک جهاد و دفاع را نخواهند خواست. به باور «ابو مسلم» منظور این است که: چنین کسانى از تواجازه حرکت به سوى جهاد را نمى‏خواهند، چرا که با فرا خوان همگانى‏ات براى حرکت به سوى میدان کارزار، دیگر جایى براى اجازه باقى نمى‏ماند. وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِالْمُتَّقینَ. و خدا پروا پیشگان را مى‏شناسد و از اندیشه و عملکرد شان آگاه و به نیت‏هایشان داناست. «ابن عباس» مى‏گوید: این فراز در حقیقت سرزنش منافقان است که براى ترک جهاد و حضور در میدان کارزار اجازه مى‏خواستند و بهانه مى‏تراشیدند؛ و نیز عذرى است براى مردم با ایمان که در مورد آنان مى‏فرماید:إِنّما المؤمنون الّذین آمنوا باللّه و رسوله و اذا کانوا معه على امرٍ جامع لم یذهبوا حتى یستأذنوه...(184) ایمان آوردگان تنها آن کسانى هستند که به خدا و پیامبرش ایمان آورده‏اند؛ و هنگامى که به همراه پیامبر بر انجام کارى گرد آیند، تا از او اجازه نگیرند از او جدا نمى‏شوند و نمى‏روند. با این بیان آیه مورد بحث نشانگر آن است که خدا مردم با ایمان را از گروه پرهیزکار و وصف و نشانه آنان بیرون نمى‏برد مگر این که بداند که آنان از پروا پیشگان نیستند. و در آخرین آیه مورد بحث مى‏فرماید: اِنَّما یَسْتَاْذِنُکَ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْاخِرِ وَارْتابَتْ قُلُوبُهُمْ‏ تنها کسانى براى ترک دفاع و جهاد و ماندن در «مدینه» از تو اجازه مى‏خواهند که به خدا و روز باز پسین ایمان نمى‏آورند و حساب و پاداش و کیفر سراى آخرت را باور نمى‏دارند و دل‏هایشان پریشان گردیده و به آفت تردید گرفتار آمده است. فَهُمْ فى‏ رَیْبِهِمْ یَتَرَدَّدُونَ. اینان در این شکّ و تردید خود در رفت و آمدند. واژه «تردّد» به مفهوم گامى به پیش نهادن و گامى به عقب باز گشتن است، درست بسان واژه «تحیّر» که به مفهوم سرگردانى است. با این بیان منظور آیه این است که منافقان آنانى هستند که به خاطر شکّ و تردیدشان در دین خدا ونوید او به ایمان آوردگان و مجاهدان، براى ترک جهاد اجازه مى‏طلبند. اگر اینان ایمان و اخلاصى در دل‏هایشان بود، به یارى خدا و نوید پیروزى و پاداش او اطمینان مى‏یافتند و بى‏آن که در تب وتاب کسب اجازه براى ترک جهاد باشند، براى انجام آن و رفتن به میدان کارزار پیشگام و پیشاهنگ مى‏گردیدند.