خانه / نمایش جزییات خبر

ساعتی در «معراج شهدای مرکز»، ستاد شناسایی و تدفین شهیدان گمنام

ساعتی در «معراج شهدای مرکز»، ستاد شناسایی و تدفین شهیدان گمنام
حکایت بی‌خبری...
به گزارش پایگاه فرهنگی و اطلاع رسانی تفحص شهدا به نقل از روزنامه جام جم، قاب کوچک دور طلایی فلزی را سخت بر سینه می‌فشارد و قدم‌های سبکش را آرام و با طمانینه در پس جمعیت به زمین می‌گذارد. عرق سرد از شیارهای ریز و درشت پیشانی‌اش پایین می‌آید و رودی می‌شود بر گونه‌های سرخ تب‌دارش تا مرهم‌شان شود و التیام‌شان بخشد. یک طرف چادر مشکی‌اش به زمین پر از خاک کشیده می‌شود و آن دیگری در رقص غمناک باد پرواز می‌کند.
پر چادرش بین شیار دو دندان ساییده می شود و ذکر محمدم بر لبانش گره می خورد. دمش بوی انتظار می دهد و بازدمش نوید وصال یار. هیچ کس توجهی به او و پسرک بیست و پنج ساله در قاب که نگاهش به حرکت آرام کارناوال گمنام ها خیره مانده بود، نمی کند. تنها یک صدای آشنا و همیشگی در کنار این هیاهوی بی صدا او را همراهی می کند. «کجایید ای شهیدان خدایی، بلاجویان دشت کربلایی، کجایید ای سبک بالان عاشق، پرنده تر ز مرغان هوایی.»
«محمد بعد از 33 سال برگشت، وقتی رفت بیست و پنج ساله بود و من چهل و یک ساله. وقتی برگشت هفتاد و چهار ساله شدم و او... اگر بود پنجاه و هشت سالگی اش را می دیدم.» قدم هایش را بلندتر برمی دارد. «محمدم، محمدم» قاب کوچک روی سینه اش می لرزد و انگار عکس می خواهد از چارچوب طلایی بیرون بزند و او را به آغوش بکشد. انتظار در همین لحظه از ظرف وجودش لبریز می شود و دست کوتاه و پر لرزش مادر به تابوت بلند پسر می رسد.
11 هزار چشم به راه
مادر و انتظار در یک روز خلقت شدند. اصلا قلب مادران دریچه ای به سمت انتظار دارد که با نطفه جنین بسته و در هر مرحله از رشدش عمیق تر می شود. حالا فرض کن نهال نورس تو را که به شکوفه بهارِ جوانی رسیده، راهی دیار آتش و جنگ کنی آیا انتظار اینجا به اوج خود نمی رسد؟
اینها را ابراهیم رنگین، مسئول ستاد معراج شهدای مرکز می گوید و اسامی مفقودالاثرهای جنگ تحمیلی ایران و عراق را در دفتر بزرگی با عینک نزدیک بینش به سرعت رصد می کند. «بیش از 11 هزار و 600 خانواده مفقودالاثر داریم که پیکر فرزندانشان را از جنگ تحویل نگرفته اند. شما از این تعداد 6000 خانوار را کم کن که فرزندشان در همان سال های جنگ به عنوان شهدای مجهول در مزارهای مختلف به خاک سپرده شدند در نهایت رقمی در همین حدود نیز باقی می ماند که یا در خاک عراق یا در گورستان اردوگاه های اسیران ایرانی دفن شده اند که باید آنها را تفحص کنیم و در صورت شناسایی به آغوش خانواده هایشان برگردانیم چون نزدیک به 99 درصد شهدای دفن شده در خاک ایران شناسایی شده اند و در این طرف مرز، شهیدی باقی نمانده است.»
سال 1390 مسئولان ایران با عراق رایزنی هایی را برای جستجوی شهدای ایرانی در آن سوی مرز می کنند که نتیجه آن حضور گروه های تفحص در خاک عراق شد و هم اکنون نیز فعالیت در این حوزه ادامه دارد. آنها هدفشان شناسایی سربازان مفقود الاثری است که هیچ نشانی از خود به جای نگذاشته اند. «نزدیک به سه سال است که بچه های تفحص فعالیت شان را در محورهای عملیاتی آن سوی مرز و حتی اردوگاه های اسیران ایرانی آغاز کرده اند، اما چون ما اجازه داریم یک تعداد نیروی محدود به آن سو اعزام کنیم کارها آن طور که باید و شاید پیش نمی رود. البته این را بگویم که کار بچه های تفحص کاملا جدا از ماست و فعالیت ما در امتداد جستجوهای آنها معنا پیدا می کند.»
معراج شهدا چه می کند؟
کار اصلی معراج شهدا از زمانی آغاز می شود که پیکر شهیدی را گروه های تفحص پیدا کنند، پس از آن ستاد معراج شهدا وارد گود می شود و کار شناسایی، تجهیز و اعزام شهدا را پی می گیرد. آنها در مرحله اول تلاش می کنند شهدا را از روی پلاک، عکس، یادداشت، وسایل همراه، اتیکت روی لباس نظامی، منطقه عملیاتی، دوستان شهید دیگر شناسایی کنند، اما اگر در نهایت همه راه های موجود به در بسته خورد، گروه پزشکی دست به کار می شود و از طریق آزمایش دی ان ای آخرین راه موجود را امتحان می کند.
«البته این را بگویم که از سال 1382 از تمام شهدایی که وارد ستاد معراج می شوند، آزمایش دی ان ای گرفته شده و هیچ پیکری بدون نمونه گیری دفن نشده است، همچنین از سال 1389 نمونه گیری خون از پدر، مادر شهید در درجه اول و سپس فرزند او در مرتبه دوم و در صورت فوت پدر و مادر و نداشتن فرزند، نمونه گیری از خواهر یا برادر شهیدان صورت گرفته و به غیر از شهرهای بزرگ، تقریبا بانک اطلاعاتی خون 60 درصد از خانواده مفقود الاثر تکمیل شده و موجود است.»
چرا شهید گمنام داریم؟
خوب در این میان سوال پیش می آید که چرا با پیشرفت علمی در این زمینه و آزمایش دی ان ای از استخوان های پیدا شده باز هم هر از گاهی تعدادی از پیکرهای شهدای تفحص شده، گمنام به خاک سپرده می شوند و هنوز هم تعداد زیادی از خانواده ها به انتظار فرزندانشان بعد از هر تفحصی به معراج شهدا مراجعه می کنند؟ این معادله ساده چرا در طول این سال ها حل نشده است؟
«واقعیت این است که نمونه گیری ژنتیک از روی استخوان بسیار سخت است و ظاهرا علم ما در این زمینه به طور کامل پیشرفت نکرده ضمن این که بسیاری از والدین شهدا طی سه دهه گذشته فوت کرده اند و ما هیچ دسترسی به خانواده های آنها نداریم، تمام این مسائل به علاوه تعدادی نکات پزشکی و حجم بالای شهدا و زمان بر بودن این آزمایش ها موجب شده که تمامی شهدا از این طریق شناسایی نشوند.»
آمارهای ستاد معراج نشان می دهد که قریب به 180 شهید از طریق آزمایش های ژنتیکی شناسایی و به خانواده هایشان تحویل داده شده و امکان شناسایی برای بقیه شهدایی که حتی دفن شده اند نیز وجود دارد، اما ظاهرا باز هم تشخیص هویت براساس نشانه های بصری و علائم خارجی در اولویت ستاد معراج قرار دارد.
«سال های اولیه پس از جنگ یعنی بین سال های 69 تا 75 بیشتر شهدای گمنام را از طریق دوستان و همرزمان آنها پیدا می کردیم، چون تازه جنگ تمام شده بود و بیشتر پاسدارها موقعیت ها و اتفاق ها را خیلی خوب به یاد داشتند حتی در آن سال ها فرم هایی را تحت عنوان جستجوی نور منتشر می کردیم که اگر کسی از مکان دفن دوست شهیدش چیزی به خاطر دارد ما را در جریان بگذارد که خیلی مفید بود و بسیاری از شهدا به این شکل از طریق دوستان شان پیدا می شدند، اما باز هم تعداد زیادی مفقودالاثر داریم که سرنوشت آنها مشخص نیست.»
این تکه استخوان شهید گمنام است یا سرباز عراقی؟
در میان شهدای گمنامی که با هر جستجو پیدا می شوند تعداد زیادی جنازه عراقی نیز هست که بعد از هر عملیات، بسیجی ها آنها را در همان موقعیت دفن کرده و حالا پس از هر تفحص آنها را نیز به کشور عراق تحویل می دهند. جنازه هایی که طی سال های اخیر با پیکر شهدای ایرانی در عراق مبادله می شود و هنوز هم تعداد زیادی از آنها باقی مانده اند، اما آیا در تفحص ها پیکر شهدای گمنام با جنازه سربازان عراقی اشتباه گرفته نمی شود؟
«شهدای ایرانی با سربازان کشته شده عراقی تفاوت های چشمگیری دارند و کمتر اشتباهی در شناسایی آنها صورت می گیرد، این طور نیست که ما جنازه سربازان عراقی را شهید گمنام محسوب کنیم چون تجهیزات ما با عراقی ها هم از لحاظ نظامی و هم پوششی بسیار متفاوت است، هیچ وقت یک سرباز عراقی سربند نداشت یا کلاه خود آنها با ما بسیار متفاوت بود حتی لباس و نوشته های روی آن نیز تفاوت چشمگیری داشت و شاید برایتان جالب باشد جثه استخوانی سربازان عراقی با بسیجی های ایرانی بسیار متفاوت است.»
بعد از هر عملیاتی سربازان ایرانی پیکر شهدای ایرانی را به عقب می آوردند و جنازه کشته شدگان عراقی را در همان مکان دفن می کردند که این اقدام از سوی طرف عراقی هم صورت می گرفته، البته اگر امکان جا به جایی کل اجساد نیز نبوده باز هم همه آنها در یک مکان دفن نمی شدند چراکه هر دو طرف بر سر جنازه نیروهای خود حساسیت داشتند و نمی خواستند که در یک گور دسته جمعی آنها را دفن کنند.
مادر به آنها بگو مرا در غاری دفن کرده اند
«ما در ستاد معراج شهدا تمام تلاش خود را می کنیم که پیکر شهیدی به شکل گمنام دفن نشود، اما اگر هزار راه موجودمان را رفتیم و در نهایت به جواب نرسیدیم چاره ای نداریم و آن عزیز وطن و دین را بی نام به خاک می سپاریم.» رنگین روی این سخن تاکید فراوان می کند و می گوید که در بسیاری از موارد ما طرف شرع را می گیریم تا دل را. حتی اگر حدسمان به یک مفقود الاثر نزدیک باشد، اما شواهد موجود در شناسایی ناقص باشد باز هم مجبوریم که آن شخص را گمنام دفن کنیم.
مادر شهدا خیلی پیگیرتر از سایر اعضای خانواده اند، آنها تا آن روز که توان جسمی شان اجازه می داده هر هفته سری به معراج می زدند و سراغ فرزندانشان را از بچه های ستاد می گرفتند انگار که آنها ساقی دلشان باشند و جام انتظارشان را از امید پر کنند، اما حالا که پیر شده اند و از پا افتاده و بعضا دچار آلزایمر و فراموشی باز هم تماس می گیرند و هر از گاهی به ستاد سر می زنند، شاید دنیا آنها را فراموش کند و آنها دنیا را اما انتظار از قلب و جانشان دل نمی کند، یعنی نمی خواهند که بِکند.
«یک روز در ستاد نشسته بودیم و سخت مشغول کار، مادر مفقود الاثر ابوترابی تماس گرفت و گفت آقای رنگین، پسرم دیشب به خواب من آمد و گفت که مادر! من برگشته ام اما من را بی نام و نشان در غاری دفن کرده اند. مادر خیلی ناراحت و سرخورده بود ولی من هر چه فکر می کردم غاری را که ما در آن شهید گمنام دفن کرده باشیم به یاد نمی آوردم، دو روز متوالی دیگر هم زنگ زد که من به بچه ها سپردم جایی با این مشخصات که در آن شهید گمنامی را دفن کرده باشیم پیدا کنید، در جستجوهایمان به کهف الشهدا برخوردیم و بعد هم آزمایش دی ان ای شهیدان دفن شده را به سرعت با خونگیری مادر تطابق دادیم و متوجه شدیم که یکی از آنها شهید ابوترابی است. از این دست اتفاقات که برای مردم عادی غیرقابل باور است اینجا به شکل باور پذیری رخ می دهد آنقدر که ما به معجزه عادت کرده ایم.»
بعضی مادرها بی تاب تر از بقیه اند و بعد از اعلام نتایج هر تفحصی پیگیر جنازه فرزند مفقودشان می شوند، حتی اگر فرزندشان در آن محور عملیاتی تفحص شده، شهید نشده باشد. انتظار یک مادر مکان و زمان را نمی شناسد، آنها تنها به دنبال آغوش کشیدن فرزند گم شده شان می گردند و حتی سراب ها را به سمت او می دوند.
«مثلا تفحصی در جبهه های غرب صورت گرفته اما مادری که فرزندش در جبهه جنوب مفقود شده تماس می گیرد که آقای رنگین در این شهیدانی که پیدا کرده اید حسن من! رضای من! سجاد من! سعید من! نوید من نبود؟ و ما چند ساعت باید با آرامش و صبر این مادر را راضی کنیم که حرف های ما را بپذیرد که این شهدا برای جبهه غرب اند و نه جنوب و او در آخر با صدایی بغض آلود و هق هق آرام گریه گوشی را بگذارد و اینجا حکم دل است و منطق راهی ندارد و همین کار را سخت می کند.»
دو پسرعموی مفقود که همدیگر را پیدا کردند
در یکی از محورهای عملیاتی تعدادی شهید پیدا و برای شناسایی به ستاد معراج تحویل می شوند، برادر شهید تماس می گیرد که مادرم چند روز است که من را سرزنش می کند چرا تماس نمی گیری ببینی از برادرت خبری شده یا نه؟ بچه های ستاد می گویند که هنوز شناسایی آغاز نشده، اما مادر اصرار دارد که پیکرهای آمده را ببیند.
«مادر شهید لواسانی را آوردیم در دفتر معراج که با او صحبت کنیم تا بعد از شناسایی صبر کند، گفت که پسرم هفته گذشته در خواب بعد از نمازم آمده و گفته مادر! من برگشته ام و لباس مشکی به تن دارم و کتانی به پا، باورم نمی شد چون که شهید از نیروهای ارتش بود و در ارتش این نوع پوشش کاملا غیرمرسوم و ناممکن است، با این حال خواستیم که مادر ناراضی نرود و اجازه دادیم در سالن معراج نگاهی به اجساد بکند. ایشان مستقیم رفت سر یک تابوت و در آن را باز کرد، در کمال تعجب دیدیم که شهید لباس مشکی به تن و کتانی به پا دارد. در مقابل این یقین آیا کاری بجز فرود آوردن سر تعظیم می توان کرد؟»
حتی گاهی علم و تجربه در شناسایی و تشخیص هویت اجسادی که ده ها سال از تدفین شان گذشته نیز در برابر آرزوهای انسانی کم می آورند و به جاده خاکی می زنند آنجا که پسر عمویی به دنبال پسر عموی شهیدش می رود تا او را برگرداند و بعد از سال ها خود نیز با پیکر شهیدش او را شانه به شانه در مقبره ای همراهی می کند. شهیدان عرب نژاد که حسین در روز آزادسازی خرمشهر یعنی سوم خرداد 61 شهید و مفقود می شود و عبدالحسین در بیت المقدس 7 در سال 67 و هر دو سال 85 در یک روز و یک مکان یعنی مسجد فائق تهران به خاک سپرده می شوند.
«شهید حسین عرب نژاد به خواب یک فرد ناشناس که در مراسم تشییع شهدای گمنام در تهران رفته بود می رود و با دادن اطلاعات خود به آن فرد از او می خواهد که خانواده اش را که در کرمان زندگی می کنند از محل دفنش مطلع کند و شهید عبدالحسین عرب نژاد که بعد از مدت کوتاه دیگری از طریق جواب نمونه گیری دی ان ای و آزمایش خون برادر و مادر از گمنامی درمی آید و عجیب تر این که مشخص می شود هر دو پسرعموی کرمانی در یکجا یعنی مسجد فائق و شانه به شانه هم در خاک آرمیده اند. شمای مخاطب اسم این را چه می گذاری؟»
مادر قاب عکس دور طلاییِ فلزی را از سینه اش جدا می کند و ذکر لبش آرام می گیرد. دستانش از لرزش می افتد و عرق به پیشانی اش می خشکد. برای لختی، مشتی استخوان را به آغوش می گیرد و سر را بر روی قنداق سفید و سبک می گذارد. بوی نوزادش را می دهد وقتی برای اولین بار او را در دامنش گذاشتند. راهی برای گریه نیست، دریچه انتظار به روی لبخند باز می شود. محمد در آغوش مادر آرام می گیرد.

فهمیه سادات طباطبایی

۲۲ فروردین ۱۳۹۴
تاریخ انتشار: ۲۲ فروردین ۱۳۹۴
نام را وارد کنید
تعداد کاراکتر باقیمانده: 500
نظر خود را وارد کنید